درست برخلاف باور نوجوانان امروزی، گیربکس‌های اتوماتیک قدمتی بسیار دور و دراز دارند و سابقه حضور آن‌ها را در بازار جهانی به پایان دهه ۱۹۴۰ میلادی باز می‌گردد. اولین گیربکس اتوماتیک از سوی جنرال موتورز آمریکا برای برند نیمه لوکس/نیمه اسپرت و بسیار پیشرو اولدزمبیل در سال ۱۹۴۸ میلادی، تحت عنوان تجاری هایدراماتیک (Hydra-Matic) به بازار عرضه شد.
این گیربکس در دهه ۱۹۵۰ سیر تکملی خود را با سرعت تمام پیمود تا سایر خودروسازان جهانی نیز به این جرگه پیوسته و با درک اهمیت گیربکس‌های اتوماتیک، نسخه‌های تولیدی خود را کم کم روانه بازار کنند. همانند هر قطعه دیگری در خودرو، گیربکس‌های اتوماتیک نیز سرویس‌ها و نیازهای متناسب با خود را نیاز دارند.
در این مقاله به بررسی رفتارهایی می‌پردازیم که هرگز نباید با گیربکس‌های اتوماتیک انجام داد.
اتوماتیک اما حساس
گیربکس‌های اتوماتیک در درجه اول به دلیل کاهش چشمگیر میزان دخالت راننده در هدایت خودرو به عنوان ویژگی لوکس در صنعت خودروسازی به کار گرفته شد. اما رفته رفته نقش موثر این سیستم جدید در آسایش سواری، کاهش آمار تصادف‌ها، دوام بالا و عملکر بهتر نسبت به گیربکس‌های دستی (مخصوصا تا پایان عصر کلاسیک) به شدت احساس شد.
با این وجود این مهم به این معنا نیست که گیربکس‌های اتوماتیک نیاز به نظارت و رسیدگی ندارند. یکی از بزرگ‌ترین مزایای گیربکس‌های اتوماتیک دوام و سازگاری بسیار زیاد آن‌ها با رفتارهای رانندگی مختلف است. اگرچه نمی‌توان آن‌ها را با نسخه‌های دستی از این نظر برابر دانست، اما با رعایت برخی نکات فنی و تکنیک‌های ساده می‌توانید حداقل از آسیب زدن به گیربکس خود جلوگیری کنید و مدت زمان بیشتری در بازه عمر مفید از آن بهره ببرید.
بررسی سطح روغن
ماهیت کاری و وجودی گیربکس اتوماتیک بر وجود حجم بسیار زیادی از روغن استوار است. مستقل از نوع گیربکس از نوع گاورنری، دو کلاچ (DCT) یا ضریب متغیر (CVT) یا منوال اتومایتک (AMT)، این روغن گیربکس است که وظیفه انتقال نیرو در توربین و همچنین روانکاری، خنک‌کاری اجزا و قطعات و همچنین انتقال فشار میان شیرهای برقی درون گیربکس را بر عهده دارد.
در نتیجه چه خودرو قدیمی باشد و چه کم کارکرد و نو، وظیفه مالک است که از وجود روغن کافی و سالم (صورتی رنگ بدون بوی سوختگی یا رنگ قهوه‌ای) در گیربکس اتوماتیک خود اطمینان حاصل کند.
کم بودن میزان روغن در گیربکس اتوماتیک می‌تواند به عدم درگیری و جا رفتن دنده‌ها، خاموش شدن پیشرانه به هنگام ترمز‌گیری، عدم حرکت خودرو به هنگام ورود به دنده (شبیه به وضعیت خلاص مخصوصا در آب و هوای سرد) و در نهایت افزایش احتمال سوختگی مجموعه اصطکاکی (صفحه کلاچ‌ها) داخل گیربکس می‌شود.
استاندارد روغن
بر اساس سال تولید، هر خودرو مجهز به گیربکس اتوماتیک در دفترچه راهنما خود از میزان و نوع روغن گیربکس مورد استفاده سخن به میان آورده است. اگر در این دفترچه به عنوان مثال از استاندارد روغن گیربکس درجه دو یاد شده است، مالک همواره می‌تواند روغن درجه دو و به بالا (درجه دو و درجه یک) در گیربکس خود استفاده کند اما نه برعکس.
به عبارت بهتر، گیربکسی که با روغن درجه دو طراحی شده است می‌تواند روغن‌های استاندارد روز و پیشرفته‌تر و البته گران قیمت‌تر را نیز در خود پذیرا باشد. اما هرگز اجازه ندارید روغن گیربکس پایین‌تر از استاندارد ابتدایی طراحی شده گیربکس در آن استفاده کنید. این مهم می‌تواند به شکل چشمگیری از عمر مفید گیربکس بکاهد.
تعویض روغن گیربکس
روغن گیربکس اتوماتیک باید در طی مدت زمانی مشخص تعویض شود چرا که مواد و متریال مجموعه اصطکاکی (صفحه کلاچ‌ها) بر اثر سایش کم کم وارد مدار روغن شده و به کمک فشار پمپ گیربکس در کل مدار اخلی گیربکس گردش می‌کند.
خوشبختانه در صورت استفاده صحیح از گیربکس اتوماتیک، روغن آن به این زودی‌ها نیاز به تعویض پیدا نمی‌کند. توصیه می‌شود روغن گیربکس بین هر 50 تا 100 هزار کیلومتر مورد تعویض قرار بگیرد. اما در ذهن داشته باشید که اگر روغن گیربکس بنا به هر دلیل از رنگ صورتی به رنگ قهوه‌ای تغییر پیدا کند، آن روغن باید مورد تعویض قرار بگیرد. اما به دلیل گران قیمت بودن روغن گیربکس مرغوب، بسیاری از افراد از انجام این کار سر باز می‌زنند.
در نتیجه بهتر است هر سال حداقل دو بار رنگ روغن گیربکس را بر سطح یک کاغذ سفید رنگ یا دستمال کاغذی سفید مورد بررسی قرار دهید چرا که هزینه تعمیر آسیب‌های احتمالی ناشی از عدم تعویض روغن گیربکس به مراتب فراتر از تعویض خود روغن خواهد بود.
خنک کن روغن گیربکس
بیشتر گیربکس‌های اتوماتیک به دلیل داشتن اصطکاک بسیار زیاد میان دنده‌ها، مجموعه صفحات اصطکاکی (صفحه کلاچ‌ها) و البته فشار بالای پمپ روغن درونی گیربکس، به هنگام استفاده با افزایش طبیعی دمای روغن مواجه می‌شوند. اما این دما برای حفظ ویژگی‌های فنی و روانکاری روغن از یک سطح مشخصی نباید بالاتر برود. در غیر این صورت روغن غلظت و خاصیت روان کاری خود را زودتر از دست داده و باعث افزایش اصطکاک و کاهش چشمگیر عمر صفحات اصطکاکی داخل گیربکس می‌شود.
به منظور مقابله با این مشکل، تقریبا تمامی گیربکس‌های اتوماتیک به سیستم رادیاتور خنک کننده یا متعادل کننده دما مجهز هستند. این رادیاتورها معمولا در جلو رادیاتور موتور یا در معرض مستقیم هوا قرار دارند و یا به صورت یک رادیاتور کوچک درون رادیاتور آب سیستم خنک کننده پیشرانه قرار دارند تا به سرعت در دمای مورد نظر تثبیت شوند.
گاهی اوقات دیده شده است که به دلیل بروز نشتی از این سیستم‌های خنک‌کاری روغن گیربکس، این سیستم از روی خودرو حذف شده یا به شکلی غیر حرفه‌ای مورد دستکاری قرار گرفته‌اند. این سیستم‌های خنک‌کاری باید دقیقا مطابق با روش توصیه شده شرکت سازنده مورد سرویس و نگهداری قرار بگیرند تا از صحت عملکرد آن‌ها اطمینان حاصل شود.
خلاص کردن در توقف های کوتاه
بسیاری از افراد تمایل دارند تا در توقف‌های کوتاه به منظور کاهش اصطکاک و آسیب‌های وارده به گیربکس، آن را در وضعیت خلاص قرار دهند. این باوری اشتباه است. هر بار تغییر در وضعیت اهرم دنده به معنای به کار انداختن شیرهای برقی روغن (معروف به سولنوید/Solenoid) در گیربکس است.
اگرچه گردش بیهوده روغن در وضعیت D در داخل توربین (مبدل گشتاور یا Torque Convertor) با استهلاک همراه است اما جابجایی اهرم دنده و تغییر از وضعیت D به N (خلاص) درتوقف‌های کوتاه، شیرهای برقی را با سرعت بیشتری فرسوده می‌کند. این مهم در نهایت به اجبار برای تعویض شیرهای برقی می‌انجامد که مستلزم باز کردن بخشی از گیربکس و پرداخت هزینه گزاف برای شیرهای برقی نو و اجرت انجام کار است.
توصیه می‌شود در صورت کوتاه بودن توقف در زمان‌های کمتر از سه دقیقه، گیربکس را از وضعیت D وارد موقعیت خلاص (N) نکنید. در صورت طولانی‌تر بودن توقف فراتر از پنج دقیقه، بهترین و منطقی‌ترین کار قرار دادن گیربکس در وضعیت پارک و خاموش کردن پیشرانه است.
جالب است بدانید که بسیاری از خودروهای دو کلاچ (DCT) با رسیدن به حالت سکون و توقف کامل، به صورت هوشمند کلاچ‌های داخلی گیربکس را خلاص کرده و با برداشتن پا از روی ترمز، آن‌ها را دوباره به هم متصل می‌کنند. در نتیجه در بسیاری از موارد اصلا نیازی به دخالت راننده در این موضوع نیست.
حرکت با وضعیت خلاص
حکت با خودرو اتوماتیک در وضعیت خلاص یکی دیگر از اشتباهات رایج در استفاده از گیربکس‌های اتوماتیک است. گیربکس‌های اتوماتیک در هر شرایط جاده‌ای از جمله باور پایین نگه داشتن دور موتور و کاهش مصرف سوخت یا هر دلیل دیگری نباید در حالت خلاص قرار بگیرند. این کار نه تنها تسلط راننده بر کنترل خودرو را کاهش و مصرف لنت ترمز را افزایش می‌دهد بلکه موجب بروز استهلاک بیشتر در صفحات اصطکاکی داخل گیربکس می‌شود.
این مهم به هنگم بکسل کردن خودرو اتوماتیک در وضعیت خاموش بودن پیشرانه اهمیت بسیار بیشتری پیدا می‌کند چرا که در یک خودرو با پیشرانه خاموش، پمپ روغن گیربکس نیز گردش نکرده و هیچ فشار روغنی برای خنک‌کاری و روانکاری قطعات داخلی تولید نمی‌کند. به همین دلیل در هنگام بکسل کردن خودرو اتوماتیک متحرک جلو (FWD)، آن را از سمت جلو از زمین بلند می‌کنند یا در خودورهای متحرک عقب (RWD) پیش از بکسل کردن، میل گاردان آن را از پشت گیربکس یا قبل از دیفرانسیل باز می‌کنند که حرکت چرخ‌ها به گیربکس منتقل نشود.
در هنگام بکسل کردن خودورهای دو دیفرانسیل نیز با باز کردن هر دو گاردان جلو و عقب می‌توان از بروز مشکل در گیربکس جلو گیری کرد اما بهترین روش حمل این خودروها به هنگام بروز مشکل، حمل به کمک خودروبر است.
تغییر در وضعیت اهرم دنده به اشتباه یا پیش از توقف کامل
در خودروهای دنده دستی معمولا به هنگام حرکت به سمت جلو، دنده عقب قابل درگیر شدن نیست (یا برعکس) مگر آن که سرعت خودرو بسیار کم باشد. در بسیاری از خودروهای نوین امروزی مجهز به کامپیوتر گیربکس (TCU یا TCM)، تغییر وضعیت دنده از جلو به عقب یا عقب به جلو تا زمان توقف کامل به صورت الکترونیکی به راننده داده نمی‌شود.
انجام این کار در گیربکس‌های قدیمی‌تر فاقد سیستم کنترل الکترونیکی مقدور است اما راننده باید آگاه باشد که به هیچ عنوان تا پیش از توقف کامل، وضعیت گیربکس را از عقب به جلو (یا برعکس) تغییر ندهد چرا که این کار با استهلاک بسیار زیاد گیربکس همراه خواهد بود.
به منظور جلوگیری از بروز احتمالی چنین اشتباه بزرگی از دهه 1950 به بعد الگوی تعویض دنده PRND به همراه قفل اهرم دنده یا الگو پلکانی تعویض دنده برای گیربکس‌های اتوماتیک معرفی شد تا از تغییر ناگهانی و خطا راننده از یک دنده به دنده اشتباه خودداری شود.
ورود ناگهانی به دنده در دور بالا یا در حرکت
لانچ خودرو اتوماتیک به روش بالا بردن دور موتور پیش از ورود به دنده یا تغییر وضعیت دنده در حرکت از حالت D به R یا P (پارک) می‌تواند با بروز آسیب‌های بسیار جدی به گیربکس همراه باشد. این کار می‌تواند به سایش بسیار شدید صفحات اصطکاکی داخل گیربکس، آسیب دیدن یا پاره شدن باند نگهدارنده صفحات اصطکاکی یا خرد شدن دنده پارک منجر شود. به همین دلیل در گیربکس‌های مدرن امروزی اجازه این کار به صورت الکترونیکی از مالک صلب می‌شود اما در گیربکس‌های قدیمی‌تر که امکان اجرای چنین خطای بزرگی ممکن است، لازم است که راننده توجه بیشتری به رفتارها و عادت‌های رانندگی خود داشته باشد.
گیربکس‌های اتوماتیک برای داشتن عملکردی نرم و بی‌‌صدا به تنظیم و هماهنگی دقیق با دور موتور حساس هستند. در نتیجه در صورت بالا بودن دور موتور به دلیل فعال بودن سیستم ساسات در مناطق یا فصول سرد (یا بروز مشکل در مدار دور درجا پیشرانه)، بهتر است پیش از ورود به دنده از پایین آمدن دور موتور اطمینان حاصل کنید. در غیر این صورت ورود به دنده با صدای تقه همراه خواهد بود که می‌تواند در دراز مدت به تمامی قطعات سیستم خط انتقال نیرو، از قطعات داخلی گیربکس گرفته تا چهارشاخ گاردان و پینیون و کرانویل دیفرانسیل آسیب وارد کرده و گیربکس را با صدای تقه همیشگی همراه کند.
قرار دادن گیربکس در وضعیت P پیش از اعمال ترمز دستی
این مهم مخصوصا در سراشیبی‌های تند (چه از جلو خودرو و چه از عقب) اهمیت پیدا می‌کند چرا که فشار زیادی را بر دنده‌های پارک گیربکس وارد می‌آورد. روش صحیح پارک خودرو اتوماتیک در سراشیبی‌های تند (یا حتی کفی) آن است که ابتدا ترمز اضراری (ترمزی دستی) اعمال شود و سپس گیربکس در وضعیت پارک (P) قرار بگیرد تا از وارد آمدن فشار بسیار زیاد بر مکانیزم قفل گیربکس جلوگیری به عمل آید و فشار ایستایی در حقیقت بر سیستم ترمز اضراری باشد و نه بر مکانیزم قفل گیربکس. این مهم آزاد شدن اهرم دنده در خودروهای قدیمی‌تر مجهز به اهرم دنده مکانیکی (سیمی یا اهرمی) را به هنگام حرکت مجدد نیز بسیار ساده‌تر می‌کند.
لانچ ناگهانی یا پاور تورک
تنها روش ایمن لانچ و شتابگیری سریع با گیربکس اتوماتیک استفاده از تکنیک پاور تورک (Power Torque) است. به این ترتیب که برای شتابگیری ناگهانی با گیربکس اتوماتیک باید پای چپ را محکم بر روی پدال ترمز قرار دهید و با پای راست برای مدت زمان دو ثانیه پدال گاز را برای رسیدن به دور ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ فشار دهید، سپس همزمان با رها کردن پدال ترمز، پدال گاز را تا زمانی که چرخ‌ها به هرزگردی وارد نشوند بفشارید. در این روش فشار روغن در توربین و گیربکس بالا رفته و خودرو با شدت بیشتری لانچ می‌شود.
اگرچه این روش بهترین تکنیک برای شتابگیری سریع با گیربکس اتوماتیک است اما اجرای آن به صورت دائمی و روزمره توصیه نمی‌شود چرا که بدون شک افزایش دمای روغن و میزان اصطکاک و استهلاک درونی گیربکس را به همراه خواهد داشت.
گیربکس‌های اتوماتیک در مقایسه با نمونه‌های دستی به دلیل انتقال نیرو به کمک سیال روغن (انتقال نیرو ویسکوز)، به صورت ذاتی در آستانه حرکت با کمی تاخیر همراه است. در نتیجه برای دستیابی به سرعتی مشخص از حالت سکون نیازی به فشار دادن بیش از حد پدال گاز و افزایش مصرف سوخت و استهلاک بیشتر گیربکس نیست. در عوض به گیربکس این زمان را بدهید تا به اصطلاح دور بگیرد.
عدم استفاده از دنده مناسب با مسیر
گیربکس‌های اتوماتیک به هوشمندی و تصمیم گیری مستقل مشهور هستند. در نتیجه متناسب با شیب مسیر، وزن خودرو، سرعت و میزان فشار بر پدال گاز، همواره بهترین دنده را انتخاب می‌کنند. اما به یاد داشته باشید که گاهی اوقات گیربکس در وضعیتی قرار می‌گیرد که ممکن است نتواند مثلا بین دنده سه و چهار تصمیم بگیرد.
به عبارت دیگر دنده سه از نظر گیربکس بسیار سنگین و دنده چهار بسیار سبک است. در نتیجه گیربکس دائما بین دو دنده سه و چهار جابجا شده و به اصطلاح بازی می‌کند. در این حالت راننده باید با آگاهی از توان فنی خودرو، وزن و سرعت مورد نظر، یا با اعمال گاز و دستیابی به سرعت بالاتر وارد دنده چهار شود یا با کم کردن سرعت دنده سه را به عنوان دنده مناسب انتخاب کند. این وضعیت در دنده‌های سنگین‌تر از طریق سیستم تیپ ترونیک (انتخاب دستی دنده‌ها) نیز قابل انتخاب است.
همچنین در سرازیری‌ها و سربالایی‌های تند و طولانی مانند سینه‌کش کوهستان، راننده باید با انتخاب دنده سنگین‌تر (دنده یک یا دو) از وارد آمدن فشار بیش از حد به گیربکس و پیشرانه (در سربالایی) و سیستم ترمز خودرو (در سرپایینی) جلوگیری کند.
نتیجه گیری
گربکس‌ها اتوماتیک با وجود داشتن میزان پیچیدگی‌های فنی بسیار زیاد، گیربکس‌هایی بسیار کم آزار، لذت بخش و با دوام هستند. در صورتی که یک گیربکس اتوماتیک سنتی (AT) به درستی مورد استفاده قرار گرفته و سرویس‌های دوره‌ای آن به دقت انجام شود، می‌تواند به راحتی بین 10 تا 15 سال بدون بروز مشکل کار کند.
این مقاله به بررسی نکات کلی پیرامون گیربکس‌های اتوماتیک پرداخته است. بنابرین ممکن است برخی از این نکات در مورد گیربکس‌های دو کلاچ (DCT) یا ضریب متغیر (CVT) کمی متفاوت باشد اما پایه موضوع کاملا مشترک است. در نتیجه سلامت و دوام گیربکس اتوماتیک تا حد زیادی به شیوه استفاده مالک از آن بستگی دارد.
نویسنده: شهاب انیسی
خیلی عالی بود ممنون از اطلاعات فنی مفید و کاربردی که ارائه دادید.
من همیشه فکر می‌کردم برای جلوگیری از استهلاک دنده های گیربکس در اندک توقف هم بهتره از دی به ان تغییر دنده بدیم در حالیکه با توضیحات شما متوجه شدم درست برعکس بایستی پا رو ترمز گذاشت.