فهرست مطالب
«متاسفانه سوپاپ‌ها کج شده و به سرسیلندر و پیستون ها هم آسیب جدی رسیده است. باید تعمیر اساسی موتور انجام شود». این جملات دلهره‌آور در تعمیرگاه‌ها زیاد شنیده می‌شود و آن هم زمانی است که رانندگان با آثار ویرانگر پارگی تسمه تایم روبه‌رو می‌شوند. نکته تاسف‌بارتر این است که چنین وضعیتی کاملا قابل پیشگیری بوده به شرط آنکه رانندگان و مالکان خودروها زمان تعویض تسمه تایم را بدانند.
این تسمه لاستیکی به ظاهر ساده که معمولا کنار موتور پنهان شده، مرز میان یک خودروی سالم و هزینه‌های سنگین تعمیرات است. نکته خطرناک اینجاست که تسمه تایمینگ معمولاً بدون کوچک‌ترین نشانه‌ای پاره می‌شود یا دندانه رد می‌کند و سوپاپ کج می‌شود.
تسمه تایم چیست؟
تسمه تایم در خودروها جایگزینی برای زنجیر تایم سنتی است و بخش اصلی سیستم زمان‌بندی موتور را تشکیل می‌دهد که مسئول عملکرد روان و هماهنگ آن است. میل لنگ و میل سوپاپ دارای چرخ دنده‌هایی هستند که توسط تسمه تایم به یکدیگر متصل می‌شوند. بعد از به گردش درآمدن میل لنگ نیروی آن توسط تسمه به چرخ دنده میل سوپاپ منتقل شده و باعث بالا و پایین آمدن سوپاپ‌ها می‌شود. این سیستم مانند یک ارکستر عمل می‌کند و میان اجزای حیاتی موتور هماهنگی ایجاد می‌کند تا عملکرد خودرو تضمین شود.
در این هماهنگی، تسمه تایم نقش رهبر ارکستر را بر عهده دارد و حرکت میل‌لنگ و میل‌سوپاپ‌ها را با یکدیگر همگام می‌سازد. این هماهنگی برای باز و بسته شدن دقیق سوپاپ‌ها در زمان صحیح و متناسب با حرکت پیستون‌ها ضروری است.
با این حال، این هماهنگی همیشگی نیست. تسمه تایم به مرور زمان دچار فرسودگی می‌شود و همین امر تعویض آن را به یک اقدام حیاتی برای جلوگیری از خرابی موتور تبدیل می‌کند.
عملکرد تسمه تایم در چهار مرحله اصلی چرخه احتراق موتور نمایان می‌شود:
- مرحله مکش: در این مرحله، سوپاپ ورودی باز می‌شود تا مخلوط دقیق هوا و سوخت وارد محفظه احتراق شود و مقدمات تولید نیرو فراهم گردد.
- مرحله تراکم: در این مرحله، هر دو سوپاپ ورودی و خروجی بسته می‌مانند و پیستون، مخلوط هوا و سوخت را متراکم می‌کند تا آماده احتراق شود.
- مرحله انفجار: در این مرحله، شمع، مخلوط متراکم‌شده هوا و سوخت را جرقه می‌زند و انفجاری کنترل‌شده رخ می‌دهد که پیستون را با قدرت به سمت پایین هدایت می‌کند.
- مرحله تخلیه: در این مرحله، با حرکت پیستون به سمت بالا، سوپاپ خروجی باز می‌شود و گازهای سوخته از محفظه احتراق خارج می‌شوند تا چرخه بعدی آغاز شود.
محل قرارگیری تسمه تایم
تسمه تایم یک تسمه لاستیکی با دندانه‌های سخت است که در چرخ‌دنده‌های میل‌لنگ و میل‌سوپاپ‌ها درگیر می‌شود. در بسیاری از موتورهای مدرن، تسمه تایم جایگزین زنجیر فلزی شده است، زیرا سبک‌تر و بی‌صداتر بوده و در عین حال دوام قابل توجهی دارد.
هرچند تسمه تایم قطعه‌ای بادوام و کارآمد است، اما به طور مداوم تحت فشار و تنش درون موتور قرار دارد. همچنین در محیطی با دمای بالا عمل می‌کند و به همین دلیل عمر همیشگی ندارد و در طول عمر خودرو، نیاز به تعویض پیدا خواهد کرد. تسمه یا زنجیر تایمینگ در قسمت جلوی موتور( کناره) و داخل پوشش‌های محافظ قرار دارد و هنگام بازدید معمولی قابل مشاهده نیست. با این حال، عملکرد صحیح موتور کاملا به آن وابسته است.
زمان تعویض تسمه تایم
زمان تعویض تسمه تایم در خودروهای مختلف متفاوت است و هیچ قانون یکسانی برای همه وجود ندارد. بهترین مرجع، دفترچه راهنمای سرویس خودروی شماست. رعایت زمان‌بندی توصیه‌شده صرفا یک اقدام نگهداری نیست، بلکه محافظتی حیاتی در برابر یکی از خطرناکترین خرابی‌هایی است که می‌تواند برای موتور خودروی شما رخ دهد.
با این حال به طور کلی می‌توان گفت که تسمه تایم اورجینال و باکیفیت معمولا تا ۷۰ هزار کیلومتر کارکرد، به راحتی انجام وظیفه می‌کند اما بعد از آن باید حتماً تعویض شوند. اما اکثر تسمه تایم‌های شرکتی موجود در بازار در صورتی که تقلبی نباشند معمولا حداقل ۴۰ تا ۵۰ هزار کیلومتر کارکرد را تحمل خواهند کرد، اما بعد از آن احتمال پارگی آنها بسیار زیاد است. همچنین اگر تسمه تایم کمتر از این مقدار کار کرده اما ۴ یا ۵ سال از عمر آن می‌گذرد نیز بهتر است تعویض شود.
توصیه می‌کنیم در هر شرایطی تسمه تایم خودرو را زیر ۴۰ هزار کیلومتر تعویض کنید تا با پیامدهای جدی ناشی از پارگی این قطعه مواجه نشوید. ضمن آنکه در هر مرحله تعویض تسمه تایم حتماً باید کیت کامل شامل تسمه سفت کن و هرزگرد را نیز تعویض کنید، چرا که خرابی بلبرینگ‌های تایم نیز پیامدهایی مشابه پارگی تسمه تایم را به دنبال دارد که تعمیرات آن بسیار پرهزینه خواهد بود.
ضمنا اگر واترپمپ ماشین نیز به کمک تسمه تایم به حرکت در می‌آید باید حتما مورد بررسی قرار گیرد و در صورت ایراد داشتن تعویض شود تا بعداً خرابی کامل آن موجب از تایم خارج شدن موتور نشود.
نشانه‌های هشدار برای زمان تعویض تسمه تایم
همانطور که بیان کردیم، تسمه تایم یکی از قطعات حیاتی خودرو است که امکان کارکرد صحیح موتور را فراهم می‌کند. این قطعه وظیفه همگام‌سازی حرکت میل‌سوپاپ و میل‌لنگ را بر عهده دارد تا سوپاپ‌ها در زمان مناسب باز و بسته شوند. از آنجا که تسمه تایم در معرض فشار و تنش زیادی قرار دارد، هر خودرویی که از این قطعه استفاده می‌کند در طول عمر خود به تعویض آن نیاز خواهد داشت. بدون تسمه تایم سالم، موتور خودرو عملکرد درستی نخواهد داشت. پس زمان تعویض تسمه تایم را جدی بگیرید.
تسمه تایم با وجود استحکام و راندمان بالا، به دلیل قرار داشتن در شرایط سخت و دمای بالا، دوام همیشگی ندارد. بسیاری از رانندگان فراموش می‌کنند که تسمه تایم باید در بازه‌های زمانی مشخص تعویض شود. زمان دقیق تعویض بسته به مدل و برند خودرو متفاوت است و بهترین راه مراجعه به دفترچه راهنمای خودرو است. در بسیاری موارد، هیچ نشانه‌ای از فرسودگی تسمه وجود ندارد و این قطعه ناگهان پاره می‌شود. بنابراین پیشگیری بهترین راهکار است.
اگرچه هیچ نشانه قطعی برای تشخیص فرسودگی تسمه تایم وجود ندارد، اما برخی علائم می‌توانند هشداردهنده باشند. در ادامه چندین نشانه مهم اشاره کرده‌ایم:
ریپ زدن یا احتراق ناقص موتور
تسمه تایم از طریق مجموعه‌ای از پولی‌ها میل‌سوپاپ و میل‌لنگ را به حرکت در می‌آورد. اگر دندانه‌های تسمه ساییده شوند، ممکن است صدای تق‌تق یا کلیک مداومی از داخل موتور شنیده شود و در نهایت باعث احتراق ناقص خواهد شد.
خروج دود سیاه پس از استارت موتور
کشیدگی یا ساییدگی تسمه تایم می‌تواند ترکیب سوخت را مختل کند و موجب احتراق ناقص شود. در این حالت بنزین نسوخته به اگزوز منتقل شده و دود سیاه از لوله اگزوز خارج می‌شود. همراه شدن این حالت با صدای تق‌تق هنگام استارت می‌تواند نشان‌دهنده خرابی تسمه تایم باشد.
بد روشن شدن خودرو
تسمه تایم فرسوده سرعت استارت موتور را کاهش می‌دهد. در این حالت ممکن است تسمه روی پولی میل‌سوپاپ بلغزد و باعث باز و بسته شدن نامنظم سوپاپ‌ها شود. کشیدگی یا پرش دندانه‌های تسمه موجب به‌هم‌ریختگی زمان‌بندی موتور و سخت روشن شدن خودرو خواهد شد.
ظاهر تسمه
بررسی چشمی تسمه تایم یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای تشخیص فرسودگی آن است. وجود ترک‌های ریز روی سطح تسمه، نمایان شدن الیاف داخلی یا جدا شدن تکه‌هایی از تسمه نشانه‌ای واضح از نیاز به تعویض است.
شل شدن یا کاهش کشش تسمه
فرسودگی شدید موجب افزایش طول تسمه و کاهش کشش آن می‌شود. در این حالت تسمه روی پولی‌ها می‌لغزد یا حتی از جای خود خارج می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث از هماهنگی خارج شدن موتور، برخورد پیستون با سوپاپ و در نهایت خرابی جدی موتور شود.
روشن شدن چراغ چک
زمانی که حسگرهای موتور بی‌نظمی در زمان‌بندی را تشخیص دهند، این چراغ روشن می‌شود. اگرچه دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد، اما ساییدگی تسمه تایمینگ یکی از احتمالات است.
صداهای غیرعادی موتور
دقت کنید به صداهای تق‌تق، کلیک یا جیغ تیز، به‌ویژه هنگام استارت اولیه. هرچند واقع‌بینانه است که اغلب قبل از پاره‌شدن تسمه تایم این صداها قابل تشخیص نیستند
اجزای کیت تسمه تایم
کیت‌های تسمه تایم به بسته‌هایی که شامل تسمه تایم، هرزگردها، بلبرینگ‌ها و پیچ‌های لازم برای تعویض سیستم تایم موتور هستند و در برخی موارد پمپ آب نیز به صورت اختیاری در آنها وجود دارد.
دلیل اینکه اغلب کیت‌های باکیفیت تسمه تایم همراه با پمپ آب عرضه می‌شوند این است که تعویض همزمان این دو قطعه به شدت توصیه می‌شود. در بیشتر مواقع، این کار باعث صرفه‌جویی در هزینه و زمان کار می‌شود و در عین حال نوعی نگهداری پیشگیرانه و ایمن به شمار می‌رود. البته در ایران معمولا کیت تسمه تایم فاقد واتر پمپ است.
توصیه‌های مهم برای تعویض تسمه تایم
بازدیدهای منظم بهترین روش برای صرفه‌جویی در هزینه و جلوگیری از مشکلات آینده هستند. زمان تعویض تسمه تایم به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله سن تسمه فعلی، مسافت پیموده‌شده و مدل خودرو.
پیشگیری کلید اصلی نگهداری بهینه خودرو است، زیرا معمولا نشانه قطعی و مشخصی برای نزدیک بودن پارگی تسمه وجود ندارد. با پیروی از برنامه منظم سرویس و نگهداری، می‌توان از فرسودگی اضافی جلوگیری کرد و از بروز مشکلات جدی پیش از وقوع، پیشگیری نمود.
از آنجا که معمولا عملکرد پمپ آب و تسمه تایم ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند و دسترسی به آنها معمولا نیازمند باز کردن هر دو قطعه است، تعویض هر دو قطعه کار عاقلانه‌تری محسوب می‌شود. البته بعضی موتورها نظیر موتور ساینا تیبا و پراید، تسمه جداگانه‌ای برای به حرکت درآوردن واتر پمپ وجود دارد و این قطعه در عمل به تسمه تایم متصل نیست بنابراین هنگام تعویض تسمه تایم نیازی به تعویض واتر پمپ آنها وجود ندارد.
پیامدهای خرابی تسمه تایم
اگر تسمه یا زنجیر تایمینگ از کار بیفتد، هماهنگی بین پیستون‌ها و سوپاپ‌ها فوراً به هم می‌خورد. این مسئله در اکثر خودروها فاجعه‌بار است. در این شرایط، پیستون‌ها و سوپاپ‌ها در زمان‌های مختلف در یک فضای مشترک حرکت می‌کنند و با بهم خوردن زمان‌بندی، برخورد آنها با هم اجتناب‌ناپذیر می‌شود. در این شرایط سوپاپ ها کج یا شکسته شده و به پیستون و سرسیلندر و… آسیب می‌رسانند.
خسارت‌های احتمالی در صورت پارگی یا صاف شدن دندانه‌های تسمه تایم شامل:
- آسیب به بلوک موتور: در موارد حاد، فشار زیاد می‌تواند سرسیلندر را ترک دهد و قطعات شکسته سوپاپ دیواره‌های سیلندر را خراش دهد یا تخریب کند.
- آسیب به سیستم سوپاپ: ضربه می‌تواند مکانیزم سوپاپ و حتی خود میل‌سوپاپ را بشکند.
- برخورد سوپاپ و پیستون: میل‌لنگ همچنان می‌چرخد اما میل‌سوپاپ از هماهنگی خارج می‌شود و پیستون‌ها به سوپاپ‌ها برخورد می‌کنند. این برخورد معمولاً سوپاپ‌ها را خم یا خرد کرده و به پیستون‌ها و سرسیلندر آسیب جدی می‌زند.
هزینه تعمیرات در این شرایط غالبا بسیار گران تمام شده و حتی ممکن است به تعویض کامل موتور یا تعمیر اساسی منجر شود.
تفاوت تسمه تایم و زنجیر تایم
هر دو وظیفه تنظیم زمان‌بندی موتور را بر عهده دارند، اما تفاوت‌های مهمی میان آنها وجود دارد:
تسمه تایم: تسمه‌ای لاستیکی تقویت‌شده با فایبرگلاس یا کولار برای دوام بیشتر است. نیاز به تعویض دوره‌ای دارد، بی‌صدا کار می‌کند و تولید آن ارزان‌تر است. بسیاری از خودروسازان به دلیل کاهش صدا و هزینه ساخت، از تسمه تایم استفاده می‌کنند.
زنجیر تایمینگ: از جنس فلز (مشابه زنجیر دوچرخه) ساخته می‌شود و معمولا عمر طولانی‌تری دارد اما در برابر خرابی مصون نیست. بی‌توجهی به تعویض منظم روغن می‌تواند باعث خرابی زودتر آن شود. اگرچه مقاوم‌تر است اما نیازمند نگهداری است. خرابی تسمه سفت کن و یا ریل پلاستیکی در خودروهای مجهز به زنجیر تایم زیاد اتفاق می‌افتد.
تاثیر تسمه تایم سالم روی عملکرد موتور
موتور با ترکیب سوخت و هوا، فشرده‌سازی، احتراق و تولید نیرو کار می‌کند. تسمه تایم حرکت میل‌لنگ و میل‌سوپاپ را هماهنگ می‌کند تا پیستون‌ها و سوپاپ‌ها کاملاً همزمان حرکت کنند. این هماهنگی دقیق تضمین می‌کند که سوپاپ‌ها درست در لحظه ورود هوا و سوخت باز شوند و پیش از احتراق بسته شوند.
این فرآیند مانند یک حرکات موزون گروهی است که کوچک‌ترین بی‌نظمی در آن موجب اختلال می‌شود. اگر تایمینگ اندکی به‌هم بریزد، عملکرد موتور به‌شدت تضعیف می‌شود. با گذشت زمان، تسمه تایم کشیده یا دچار ساییدگی و پارگی می‌شود و حتی انحراف‌های جزئی می‌تواند پیامدهای جدی به دنبال داشته باشد.
نتیجه گیری
یک تسمه تایمینگ فرسوده یا در حال خرابی تنها باعث خاموش شدن خودرو نمی‌شود، بلکه می‌تواند آسیب‌های سنگین و پرهزینه‌ای به موتور وارد کند. در مقایسه، هزینه تعویض منظم تسمه تایمینگ بسیار اندک و اقتصادی است. اما مسئله فقط هزینه نیست. پارگی تسمه تایمینگ معمولاً باعث توقف ناگهانی خودرو می‌شود؛ چه در ترافیک سنگین، چه در بزرگراه یا مکانی خطرناک که می‌تواند جان شما، سرنشینان و دیگر رانندگان را در معرض خطر قرار دهد.
به تأخیر انداختن تعویض تسمه تایم مانند قمار با حیات موتور است. برخلاف بسیاری از قطعات خودرو که به‌تدریج خراب می‌شوند و هشدار می‌دهند، تسمه تایم اغلب به‌طور ناگهانی و بدون هیچ نشانه‌ای پاره می‌شود. شاید با عقب انداختن این سرویس چند صد هزار تومان صرفه‌جویی کنید، اما در نهایت ممکن است مجبور شوید چندین میلیون برای تعمیرات یا حتی تعویض موتور هزینه کنید.
ضمن آنکه تسمه تایم باید در وضعیت سالم قرار داشته باشد تا خودرو به‌درستی روشن شود. در صورت خرابی این قطعه، ممکن است استارت عمل کند اما موتور روشن نشود. اگر تسمه تایم پاره شود، موتور به‌هیچ‌وجه کار نخواهد کرد، زیرا ارتباط میل‌لنگ و میل‌سوپاپ قطع می‌شود. در چنین شرایطی بهترین راه تماس با یک مکانیک متخصص است. بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی و پرهزینه در بخش‌های مختلف موتور شود. پس تعویض به موقع تسمه تایم زیر ۴۰ هزار کیلومتر یا ۴ سال را جدی بگیرید تا به ایرادات پرهزینه و یا حتی تعمیر اساسی موتور دچار نشوید.
نویسنده حسین باباپور
