تسمه ماشین قطعات ساده‌ای در خودروها هستند، اما نقش مهمی در عملکرد موتور ایفا می‌کنند و یک یا چند قسمت از پیشرانه را به حرکت در می‌آورد. موتور خودرو معمولا چندین تسمه مختلف دارد که تعداد آنها به عواملی مثل مدل خودرو و نوع طراحی موتور بستگی دارد. انواع تسمه ماشین در هر خودرو به کار می‌رود و هر کدام از آنها کاربرد و عملکرد مختص به خود را دارند.
تسمه ماشین چیست؟
تسمه ماشین یک حلقه انعطاف‌پذیر از جنس پلیمر مخصوص است که فرمی نواری دارد و برای انتقال نیرو جهت به گردش درآوردن پولی های مختلف نظیر پولی واترپمپ، دینام و… در خودرو مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع تسمه ماشین
چند نوع تسمه در خودروهای امروزی استفاده می‌شود که در اینجا به معرفی آنها می‌پردازیم.
تسمه تایم
اگر به جلو یا کنار موتور و ناحیه زیر کاور محفظه تایمینگ میل سوپاپ نگاه کنید، در برخی موارد یک تسمه دندانه‌دار به نام تسمه تایم می‌بینید که دنده میل سوپاپ را به دنده سر میل لنگ متصل کرده است. البته در بیشتر خودروهای امروزی، این تسمه با زنجیر جایگزین شده، اما هنوز هم بسیاری خودروها، از جمله تولیدات داخلی دارای تسمه تایم هستند.
این تسمه از طریق چندین پولی به میل‌لنگ و میل‌سوپاپ متصل است. تسمه تایم که سال‌ها پیش به تسمه «گیلمر» نیز معروف بود، دو وظیفه مهم دارد: هم میل‌سوپاپ را به گردش در می‌آورد و هم آن را دقیقا با میل‌لنگ هماهنگ نگه می‌دارد. این کار باعث می‌شود سوپاپ‌ها در زمان مناسب باز و بسته شوند و به همین دلیل به آن تسمه تایمینگ می‌گویند؛ چراکه این تسمه زمان‌بندی عملکرد سوپاپ‌ها را تنظیم و حفظ می‌کند.
تسمه تایم اورجینال معمولا پس از ۱۰۰ هزار کیلومتر کارکرد خراب می‌شود و برخی تسمه‌های تایمینگ مرغوب ممکن است تا ۱۵۰ هزار کیلومتر هم دوام بیاورند. توصیه می‌شود تسمه تایمینگ و بلبرینگ تایم به همراه هرزگرد را همزمان تعویض کنید، حتی اگر بلبرینگ تایم خوب کار می‌کند، حتما آن را عوض کنید؛ زیرا احتمال خرابی آن پیش از تعویض تسمه تایم بعدی زیاد است و احتمال دارد موجب کج شدن سوپاپ و خرابی سرسیلندر یا پیستون‌ها شود که هزینه زیادی به بار می‌آورد.
تسمه پروانه
اگر خودرو دارای پروانه خنک کن مکانیکی (به غیر از فن برقی رادیاتور) باشد، موتور به یک تسمه نیاز دارد تا پروانه را به گردش درآورد. در برخی موتورها، تسمه مارپیچی (تسمه دینام) این وظیفه را انجام می‌دهد. در دیگر موتورها، تسمه پروانه به‌طور جداگانه این وظیفه را بر عهده دارد. این پروانه معمولا به پولی واتر پمپ نیز متصل است و با به حرکت درآوردن آن، کارهای زیر را انجام می‌دهد:
- خنک کردن رادیاتور
- گردش مایع خنک کننده در موتور (درصورت اتصال به پولی واترپمپ)
اگر تسمه پروانه پاره شود، موتور ماشین نیز دیگر خنک نمی‌شود یا به سختی خنک می‌شود. این مسئله باعث داغ شدن بیش از حد پیشرانه و منجر به تعمیرات پرهزینه خواهد شد. بنابراین بهتر است در سرویس دوره ای خودرو، تسمه پروانه را (در صورت وجود) نیز بررسی کنید.
تسمه دینام
اگر تسمه مارپیچی که در بسیاری از خودروها به‌طور همزمان وظیفه گردش فولی هیدرولیک، کمپرسور، هرزگردها و دینام را برعهده دارد، نتواند به دلیل نوع طراحی موتور، پولی دینام را به گردش دراورد، موتور یک تسمه دینام جداگانه خواهد داشت.
به عنوان مثال در خودرو پژو پارس صرفا از تسمه مارپیچی استفاده شده، اما پراید و خانواده ساینا دارای تسمه دینام و کولر جداگانه هستند.
این تسمه کوچک فقط دینام را به حرکت درمی‌آورد و بسته به طراحی موتور، ممکن است تسمه دینام، پمپ هیدرولیک فرمان را نیز به حرکت درآورد. بدون وجود تسمه دینام، باتری خودرو شارژ نمی‌شود و دینام نیز برق تولید نمی‌کند؛ در نتیجه ماشین روشن نخواهد شد.
تسمه مارپیچی (تسمه دینام بلند)
در گذشته، موتورها تسمه‌های متعددی داشتند که بخش‌های مختلف را به حرکت درمی‌آوردند. به عنوان مثال، یک موتور قدیمی ممکن است چندین تسمه V داشته باشد. تسمه‌های V دارای شیارهای عمیقی هستند که به حرف V شباهت دارند. با اختراع تسمه مارپیچی، این شرایط تغییر کرد. تسمه مارپیچی با نام‌های دیگری مانند تسمه جانبی و تسمه درایو نیز شناخته می‌شود. این تسمه بلند است و به شکل پیچ در پیچ از میان چندین پولی عبور می‌کند، به همین دلیل به آن تسمه مارپیچی می‌گویند.
شما می‌توانید تسمه مارپیچی را در جلو یا کناره موتور پیدا کنید. تمامی تسمه‌های مارپیچی دارای شیارهایی هستند که سطح تماس با پولی‌های محرک و متحرک را افزایش می‌دهند. این ویژگی به حفظ تماس تسمه با پولی‌ها و انتقال نیروی بیشتر کمک می‌کند. پولی میل‌لنگ باعث چرخش تسمه مارپیچی می‌شود و هنگامی که تسمه مارپیچی می‌چرخد، تمامی قطعات جانبی موتور از جمله: پمپ هیدرولیک فرمان، پمپ آب (در بعضی موتورها)، دینام، سیستم کمپرسور کولر و… را به حرکت درمی‌آورد.
تسمه مارپیچی معمولا بین ۶۰ تا ۱۰۰ هزار کیلومتر عمر می‌کند. با این حال، بهتر است توجه به تسمه مارپیچی را در بررسی‌های دوره‌ای خود لحاظ کنید. ممکن است یک تسمه مارپیچی زودتر از موعد ترک بردارد، ساییده یا حتی پاره شود. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، قطعات جانبی که توسط آن به حرکت درمی‌آیند، از کار می‌افتند و خودرو باید به تعمیرگاه منتقل شود. باید بدانید معمولا به این نوع تسمه هم به طور عامیانه تسمه دینام گفته می‌شود.
روند تغییرات انواع تسمه خودرو
تمامی انواع تسمه خودرو در طول سال‌ها تکامل یافته‌اند. گاهی همراه با تغییرات در موتورها و گاهی برای بهبود عملکرد و طول عمر بیشتر تغییر کرده‌اند. برخی از بزرگ‌ترین تغییراتی که در طول سال‌ها در تسمه ماشین مشاهده کرده‌ایم، عبارتند از:
- تسمه‌های مارپیچی بسیار بلندتر و پهن‌تر از تسمه‌های V قدیمی هستند.
- کیفیت مواد بهبود یافته و باعث شده تسمه‌ها عمر طولانی‌تری داشته باشند.
- طراحی تسمه‌های V باریک و عمیق به تسمه‌های پهن و صاف با دندانه تبدیل شده است.
- چندین تسمه V در موتورهای قدیمی در قالب یک تسمه مارپیچی در موتورها جدید ترکیب شده‌اند.
- امروزه، تسمه‌ها بهتر و بادوام‌تر از همیشه شده‌اند.
مقایسه تسمه درایو با تسمه مارپیچی
در میان انواع تسمه های ماشین، هیچ تفاوتی بین تسمه درایو و تسمه مارپیچی وجود ندارد. اکثر خودروها یک یا دو تسمه درایو دارند ولی هنگامی که فقط یک تسمه درایو در خودرو وجود دارد، به آن تسمه مارپیچی نیز می‌گویند.
چه تسمه خودرو از نوع درایو باشد و چه تسمه مارپیچی، بخشی از قطعات جانبی موتور محسوب می‌شود که پیشرانه خودرو را به گردش درمی‌آورد. این قطعه که از لاستیک ساخته شده، عمر طولانی دارد و معمولاً بین ۴۰ تا ۱۰۰ هزار کیلومتر دوام می‌آورد.
تعویض تسمه در خانه
تعویض تسمه تایم کاری نیست که بتوانید به راحتی انجام دهید. حتی تعمیرکاران با تجربه نیز به کارآموزان بدون مهارت اجازه نمی‌دهند تسمه تایم را تعویض کنند. اگر در نصب تسمه تایمینگ حتی چند میلی‌متر خطا کنید، زمان‌بندی موتور دقیق نخواهد بود و به موتور آسیب می‌رسد.
بسته به میزان خطایی که مرتکب شده‌اید، ممکن است سوپاپ‌ها کج و خراب شوند. بنابراین، اگر آموزش و مهارت لازم برای انجام این کار را ندارید، هرگز در خانه اقدام به تعویض آن نکنید.
با این حال، تعویض تسمه مارپیچ که اکثرا به آن تسمه دینام گفته می‌شود، کاری ساده است که هر کسی می‌تواند بدون خطر آن را انجام دهد. فقط مطمئن شوید که تسمه قدیمی را برداشته‌اید و تسمه جدید را به همان روش نصب می‌کنید.
زمان تعویض تسمه های ماشین
انواع تسمه های ماشین، مانند هر قطعه دیگری، نیاز به تعویض دارند. فرقی نمی‌کند که از تسمه تایم، تسمه دینام مارپیچی یا تسمه V استفاده کنید. هر تسمه‌ای ممکن است پاره شود، به‌ویژه گزینه‌های ارزان‌تر که توسط برخی شرکت‌های کمتر شناخته‌شده تولید می‌شوند.
به‌طور مشخص، این تسمه‌ها چه مدت دوام می‌آورند؟ پاسخ این سوال به جنس تسمه بستگی دارد.
همان‌طور که احتمالا می‌دانید، لاستیکی که برای ساخت تسمه‌ها استفاده می‌شود با گذشت زمان سخت می‌شود. بنابراین، تسمه‌ها حتی اگر خیلی هم فرسوده نشده باشند، ممکن است پاره شوند.
ضمنا این دندانه‌ها هستند که تسمه تایمینگ را در موقعیت درست نگه می‌دارند. اگر دندانه‌ها خراب شوند و تسمه بلغزد، زمان‌بندی موتور به هم می‌ریزد و ممکن است به پیشرانه آسیب برسد. بنابراین به این اجزای تسمه تایم هم کاملا دقت کنید.
به‌طور کلی تسمه دینام مارپیچی یا تکی حدود ۴۰ تا ۶۰ هزار کیلومتر و اکثر تسمه تایم‌ها نیز بعد از ۶۰ هزار کیلومتر نیاز به تعویض پیدا می‌کنند.
هزینه تعویض تسمه خودرو
هزینه تعویض تسمه ماشین بستگی به نوع خودرو، جنس تسمه و میزان سهولت یا سختی کار تعویض بستگی دارد که برای هر خودرویی متفاوت است. ضمنا معمولاً باید کیت تسمه تایم یا تسمه دینام به‌صورت کامل تعویض شود که شامل بلبرینگ‌ها و هرزگردهای مختلف می‌شود و این مورد هزینه تعویض تسمه تایم و دینام را بالاتر می‌برد.
عواقب عوض نکردن تسمه خودرو
اگر تسمه های خودرو را تعویض نکنید، ممکن است به موتور آسیب جدی برسد. همان‌طور که قبلا گفته شد، تسمه تایم زمان‌بندی موتور را کنترل می‌کند. بنابراین، اگر تسمه آسیب ببیند یا پاره شود، زمان‌بندی به هم می‌ریزد و احتمالا موتور خودرو دچار آسیب می‌شود. زیرا احتمال برخورد سوپاپ با سر پیستون و کج شدن سوپاپ‌ها، شکستن پیستون‌ها، خرابی سرسیلندر و… کاملا بالا می‌رود.
البته در بعضی خودروها نظیر پیکان و پرایدهای قدیمی، در صورت پاره شدن تسمه یا زنجیر تایم احتمال برخورد سوپاپ‌ها با پیستون وجود ندارد و آسیب جدی به موتور از این جهت وارد نمی‌شود.
همچنین باید اشاره کنیم که اگرچه معمولا پاره شدن تسمه دینام یا همان تسمه مارپیچی آسیبی به موتور نمی‌رساند، ولی این احتمال وجود دارد که الیاف آن به داخل محفظه تسمه تایم وارد و باعث خارج شدن موتور از تایم و کج شدن سوپاپ‌ها شود.
نتیجه گیری
سلامت و عملکرد مناسب موتور به وضعیت تسمه های ماشین بستگی دارد. بنابراین، هر یک از انواع تسمه ماشین و عملکردشان را به خاطر بسپارید تا بتوانید از آنها به بهترین شکل ممکن استفاده و نگهداری کنید.
به‌طور کلی، تسمه‌های تایمینگ، تسمه‌های تکی دینام و کولر و تسمه‌های مارپیچی هنوز رایج هستند. تسمه تایمینگ موتور را به حرکت درمی‌آورد، در حالی که تسمه‌های مارپیچی و تکی لوازم جانبی مانند سیستم تهویه مطبوع، پمپ آب، دینام و سایر قطعات حیاتی لازم برای عملکرد خودرو را به گردش درمی‌آورند. بنابراین هنگام بررسی‌های دوره‌ای موتور خودرو حتما کیفیت تسمه‌ها را از لحاظ ظاهری بررسی کنید و اگر هرگونه ترک یا پارگی کوچکی را در آنها مشاهده کردید، حتما نسبت به تعویضشان اقدام کنید.
سعی کنید تسمه دینام را نهایتا در ۴۰ هزار کیلومتر و تسمه تایم را حتما زیر ۶۰ هزار کیلومتر کارکرد خودرو عوض کنید تا با عواقب پاره شدن آنها روبرو نشوید.
نویسنده: حسین باباپور
