آموزش و راهنمای جک زدن ماشین؛ انواع جک خودرو

پنچر شدن تایر، شاید رایج‌ترین دلیل نیاز به جک زدن ماشین باشد. اما به هر دلیل که نیاز است جک را زیر خودرو قرار دهید و چرخ خودرو را از زمین جدا کنید، باید توجه ویژه‌ای به روش‌های صحیح جک زدن، نکات ایمنی و خطرات احتمالی آن داشته باشید تا این عمل برای شما با آسیب‌های مالی و بعضا غیر قابل جبران همراه نشود.

نکات مهم جک زدن ماشین

مهم نیست که به چه دلیل می‌خواهید خودرو را جک بزنید و از سطح زمین جدا کنید، آنچه مهم است، توجه به اصول ابتدایی، بایدها و نبایدها و خطرات احتمالی جک زدن خودرو است که بی‌توجهی به آن‌ها در بسیاری از موارد با آسیب‌های جبران ناپذیر و حتی مرگ همراه شده است. پس این موارد را جدی بگیرید و به آن‌ها به چشم نکات ایمنی و نجات‌بخش نگاه کنید. به یاد داشته باشید که به هنگام جک زدن خودرو، حداقل نزدیک به ۵۰۰ کیلوگرم از وزن خودرو بر روی جک سوار است. رها شدن ناگهانی این وزن می‌تواند با خطرات جبران‌ناپذیر همراه شود.

توجه به توان وزنی جک

بیشتر جک‌های رایج که به هنگام خرید خودرو در صندوق عقب به مالک تحویل می‌شود، دارای بازه وزنی بسیار محدود و معادل بلند کردن یک گوشه (یک چرخ) از خودرو است. در نتیجه این جک‌ها را هرگز در بخش مرکزی اتاق خودرو که منجر به بلند شدن دو چرخ از خودرو شود، استفاده نکنید.

مسطح و افقی بودن سطح

هرگز خودرو را بر روی زمینی که در راستای افق نیست (سرازیری یا سربالایی) جک نزنید. افزایش ارتفاع بخشی از خودرو بر زمین غیر مسطح به‌شکل خیره‌کننده‌ای بر تمایل خودرو برای حرکت در راستای شیب می‌افزاید. این مهم می‌تواند موجب سُر خوردن جک از زیر بدنه خودرو و رها شدن ناگهانی وزن آن بر روی زمین شود.

همچنین توجه داشته باشید که محل قرارگیری پایه جک باید بر روی زمین کاملا سفت، کاملا صاف و مسطح و فاقد برجستگی یا فرو رفتگی باشد، چرا که ممکن است جک به هنگام تحمل فشار وزن خودرو در زمین فرو برود یا در جای خود کج شود. در زمین‌های خاکی، شن و ماسه و گلی، بدون عذر و بهانه باید از صفحات ضخیم و پهن چوبی برای تقسیم فشار وزن بهره بگیرید تا جک در زمین فرو نرود.

نقاط جک زدن

بسیار دیده شده است که جک زدن اشتباه موجب بروز آسیب جدی به شاسی یا بدنه خودرو شده است. توجه داشته باشید که در بیشتر خودروهای مدرن امروزی با پلتفرم مونوکوک (فاقد شاسی مستقل) نقاط تقویت‌شده مخصوص جک زدن خودرو در دفترچه راهنمای وسیله نقلیه مشخص شده است. تخطی از این نقاط می تواند به سر خوردن جک از زیر اتاق یا آسیب‌دیدگی شاسی و بدنه منجر شود که به‌عنوان آسیب جدی و کاهنده از ارزش نهایی خودرو تلقی می‌شود.

قفل کردن خودرو

پیش از جک زدن، ترمز دستی را بکشید، خودرو را در دنده یا در حالت P قرار دهید و بخش جلو و عقب یکی دیگر از چرخ‌ها را با سنگ، آجر یا ترجیحا بلوک چوبی قفل کنید تا خودرو تحت هیچ شرایطی تمایل به حرکت کردن نداشته باشد.

توجه کنید که برخی از جک‌ها نظیر جک سوسماری، به هنگام بالا بردن خودرو به دلیل داشتن جابجایی شعاعی، تمایل به حرکت کردن بر روی زمین و بر چرخ‌های خود دارند. اگر چرخ‌های جک در زمین فرو رود و جک نتواند در راستای مورد نیاز روی زمین بر روی چرخ‌های خود حرکت کند، ممکن است به اجبار موجب جابجایی بدنه خودرو شود یا محل اتکای بازوی جک از محل متصل به بدنه خودرو حرکت کرده و خودرو از روی آن سُر بخورد.

توجه داشته باشید که رها کردن ترمز دستی یا خروج گیربکس از دنده یا حالت P بر روی جک، می‌تواند با تکان ناگهانی خودرو بر روی جک همراه شود.

ارتفاع کنترل شده

هرگز خودرو را بیشتر از حد نیاز جک نزنید. ارتفاع خودرو را بر حسب کار مورد نظر تنظیم کنید و بیش از اندازه مورد نیاز آن را از زمین جدا نکنید.

عدم اعتماد به جک

هرگز، هرگز و با تاکید بیشتر، هرگز به جک خودرو و استحکام و نحوه قرارگیری و توان تحمل وزنی آن اعتماد نکنید. اگر موارد ذکرشده را با وسواس و به‌صورت قطعی هم رعایت کرده باشید، برخورد بدن شما به خودرو، اعمال نیرو بر بخشی از خودرو، تکیه دادن به آن و… می‌تواند به‌سادگی تعادل خودرو بر جک را بر هم بزند و در کسری از ثانیه به افتادن آن بر روی زمین و روی بخشی از بدن شما منجر شود.

پس از جک زدن ماشین، از خرک فولادی یا تعدادی بلوک مسطح چوبی در زیر شاسی برای ایمن‌سازی وزن خودرو استفاده کرده و به‌آرامی فشار را از روی جک برداشته و بر روی خرک بگذارید اما جک را نیز از جای خود بیرون نیاورید. در صورت عدم دسترسی به خرک و بلوک چوبی، تایر زاپاس را زیر شاسی خودرو بگذارید. این کار موجب می‌شود تا در صورت رها شدن جک، حداقل یک مانع در مسیر سقوط خودرو بر روی زمین وجود داشته باشد.

بررسی استواری خودرو بر جک

پس از جک زدن، با اعمال نیرو به بدنه خودرو، استواری و پایداری آن را بر روی جک بررسی کنید. ببینید که آیا تنه زدن به خودرو موجب برهم خوردن تعادل آن می‌شود یا خودرو همچنان استوار بر روی جک سوار است. این کار یک ایده ابتدایی از میزان پایداری خودرو بر روی جک به شما می‌دهد. اگر خودرو ناپایدار است و تمایل به تکان‌های شدید و افتادن دارد، بهتر است پیش از اقدام به کار، از آن آگاه باشید و در راستای بهبود پایداری خودرو اقدام کنید.

عدم ورود به فضای زیر خودرو

در صورتی که با تایر پنجر مواجه هستید و به خرک یا بلوک چوبی دسترسی ندارید و تنها می‌خواهید برای چند دقیقه کوتاه، تایر پنچرشده را با تایر زاپاس جایگزین کنید، تلاش کنید تا هرگز دست و بدن خود را زیر گلگیر و بدنه خودرو قرار ندهید. هرگز به استحکام جک و استواری وزن خودرو بر روی آن اعتماد نکنید.

سعی کنید وضعیت بدن خود را به گونه‌ای تنظیم کنید که تا زمان نصب تایر و بستن پیچ‌های چرخ، اعضای بدن شما به هیچ وجه در فضای زیرین خودرو قرار نداشته باشد. در این حالت افتادن ناگهانی خودرو بر روی زمین تنها با آسیب فنی و صرف هزینه مالی همراه خواهد شد و نه خطرات جانی و آسیب‌های جبران‌ناپذیر جسمی.

اطمینان از ایمنی محیطی

در محیط‌های شلوغ و پرتردد (چه تردد انسان و چه خودرو) اقدام به جک زدن خودرو نکنید. عابران پیاده و سایر رانندگان شاید متوجه وضعیت کاری و سوار بودن خودرو شما بر روی جک نباشند. در این صورت یک برخورد کوچک با خودرو نظیر تکیه دادن رهگذران به بدنه، برخورد سپر به سپر خودرو پشت سر یا پیش رو یا حتی شیطنت و بازی کودکان در اطراف خودرو می‌تواند به یک عمر پشیمانی منجر شود.

از جک زدن خودرو در کنار خیابان‌های پهن و پرتردد نظیر اتوبان‌ها، مطلقا خودداری کنید. در صورت جک زدن خودرو، از خلوت بودن محیط اطراف اطمینان حاصل کرده و کودکان را از محل دور کنید. در فضای عمومی، روشن گذاشتن چراغ‌های فلاشر، استفاده از مثلث خطر و چراغ‌های قرمز چشمک‌زن (مخصوصا در تاریکی شب) می‌تواند بسیار مفید باشد.

استفاده از خرک هنگام کار در زیر خودرو

اگر کار فنی شما نیازمند حرکت در زیر بدنه است، بدون تردید و بدون هیچ عذر و بهانه‌ای، باید از خرک بهره بگیرید. بدون در اختیار داشتن خرک‌های فولادی منطبق بر وزن خودرو و محکم کردن وزن خودرو بر روی خرک‌ها (و نه بر روی جک)، هرگز به فضای زیرین خودرو وارد نشوید.

اعمال نیرو بر دسته آچار به سادگی می‌تواند تعادل خودرو بر روی جک را برهم زده و منجر به افتادن آن بر روی بدن شما شود. اگرچه قیمت خرک‌های فولادی نسبتا قابل توجه است، اما این وسیله از سلامتی و جان شما حفاظت می‌کند.

دلیل استفاده از چوب برای جک زدن ماشین

آیا تا به حال به تجهیزات اضافه خودروهای تجاری، راهسازی، صنعتی و معدنی سنگین نظیر لودر، جرثقیل و کشنده‌ها توجه کرده‌اید؟ مالکان این خودروها همواره تعداد قابل توجهی بلوک‌های چوبی در ابعاد و اندازه‌های مختلف را با خود حمل می‌کنند. آیا این سوال به ذهنتان رسیده است که تا زمانی که انواع فولاد‌های قدرتمند وجود دارد، چرا از چوب برای ایمن کردن وزن خودرو و تجهیزات استفاده می‌کنند؟ چوب چند مزیت اساسی دارد.

• توان تحمل وزن بسیار خیره‌کننده در مقایسه با ابعاد و وزن، مزیت اول بلوک چوبی است. به عنوان مثال یک بلوک مستطیلی چوبی به ضخامت ۱۰ سانتیمتر و طول ۵۰ سانتیمتر، شاید بتواند به‌سادگی وزنی برابر با یک تن را بر مرکز خود تحمل کند، بدون آن‌که بشکند.
• مزیت دوم چوب قابلیت له‌شدگی است. الیاف چوب تحت فشار له شده و در یکدیگر فرو می‌روند و ساختار محکم‌تر و فشرده‌تری پیدا می‌کند و در نتیجه به این سادگی‌ها نمی‌شکند.
• چوب دارای قابلیت خم‌شدن و تغییر شکل جزئی است. در نتیجه ناهمواری‌های سطح تحت فشار زیاد درون الیاف چوب فرو می‌رود و ضمن ایجاد اصطکاک سطحی قابل توجه و جلوگیری از سر خوردن، سطح اتکا نسبتا همواری را پدید می‌آورد.
• چوب متریالی نسبتا سبک و به‌وفور در دسترس است. در قالب مقایسه توان وزنی، جرم محدودی دارد که آن را در جایگاه برتر از فولاد قرار می‌دهد. همچنین قیمت بسیار کم آن در مقایسه با خرک‌های فولادی و کامپوزیتی (پلاستیک فشرده مخصوص)، آن را به یک انتخاب برتر بدل می‌سازد.

توجه داشته باشید که منظور ما از چوب، بلوک چوب طبیعی است که از کنده‌های تنه درختان خشک بریده شده باشد. ویژگی‌های مثبتی که برای چوب عنوان شد، به هیچ عنوان شامل حال چوب‌های زینتی، چوب‌های ترکیبی نظیر MDF، چوب‌های فشرده پرسی و هر نوع چوب مصنوعی نمی‌شود. در مقابل، متریالی نظیر سنگ و آجر، هرچقدر مستطح و مستحکم به نظر برسند، ممکن است تحت فشار وزن خودرو خرد شده و خطرآفرین باشند.

انواع جک ماشین

بیایید تا به صورت مختصر با انواع جک ماشین و نحوه عملکرد آن‌ها آشنا شویم. به‌صورت کلی جک مورد استفاده در خودروهای رایج را می‌توان به دو نمونه هیدرولیک و غیر هیدرولیک دسته‌بندی کرد.

نمونه هیدرولیک هر شکل و شمایلی که داشته باشد، به‌صورت مکانیکی و با پمپ کردن روغن در ساختار جک، خودرو را بالا می‌برد. اما نمونه غیر هیدرولیکی، بر اساس سبک طراحی ممکن است از نوع اهرمی یا دنده‌ای باشد که نیروی بالابرنده خود را مدیون مکانیزم‌های مهندسی و اصول فیزیک است.

جک هیدرولیک تلسکوپی (ستونی)

یکی از رایج‌ترین جک ماشین، نمونه هیدرولیک تلسکوپی یا ستونی است. در این نوع جک، بالا و پایین رفتن اهرم هر بار مقداری از روغن را تحت فشار به سمت ستون بالارونده جک ارسال می‌کند تا خودرو هر بار به اندازه چند سانتیمتر بالا رود. این جک‌ها اندکی سنگین اما فشرده و نسبتا کوچک هستند، ولی الزاما زیر هر خودرویی جا نمی‌شوند.

جک هیدرولیک سوسماری

اصول عملکرد هیدرولیک این نوع جک با نوع ستونی یکسان است. آنچه تفاوت دارد، طراحی فیزیکی جک در راستای افق، داشتن چرخ و همچنین اهرم‌بندی موازی است که باعث حرکت دایره‌ای بازوی بالارونده می‌شود. مزیت اصلی جک سوسماری ساختار بسیار فشرده و باریک آن است که موجب می‌شود در بیشتر خودرو‌های امروزی نیز کاربرد داشته باشد اما وزن این جک‌ها نسبتا زیاد، ابعاد آن‌ها بزرگ و همچنین ظرفیت بالابرنده آن‌ها در مقیاس مشابه نمونه ستونی، کمتر است.

جک الکتروهیدرولیک

جک‌های الکتروهیدرولیک نسخه نسبتا جدید جک‌های هیدرولیک هستند که عملکرد مکانیکی آن‌ها از سوی یک موتور الکتریکی کوچک و به کمک برق باتری خودرو انجام می‌گیرد. در نتیجه از دیدگاه عملکرد تفاوتی با سایر جک‌های هیدرولیکی رایج ندارند. مهم‌ترین مزیت این جک‌ها سادگی استفاده و عدم نیاز به اعمال نیروی فیزیکی و بزرگ‌ترین ضعف آن‌ها وزن و ابعاد نسبتا قابل توجه و قیمت بسیار زیاد است.

جک ستونی دنده ای

ظاهر این جک‌های قدیمی بسیار شبیه به نمونه هیدرولیک ستونی است، اما مکانیزم داخلی آن‌ها تمام مکانیکی و به‌صورت پیچ و مهره است. چرخاندن اهرم این جک‌ها باعث چرخیدن مهره هرزگرد و بالارفتن پیچ مرکزی آن‌ و در نتیجه بلند شدن خودرو می‌شود. این جک‌ها بسیار سبک و جمع و جور هستند، اما استهلاک مکانیکی قطعات داخلی آن‌ها قابل توجه است.

جک خرپایی

جک‌های خرپایی غالبا از نمونه مکانیکی و دنده‌ای هستند. این جک‌ها از یک شکل لوزی فشرده تشکیل می‌شوند که با چرخاندن پیچ مرکزی آن‌ها، شکل لوزی از ساختار افقی خارج شده و در راستای عمود باز می‌شود تا خودرو را از زمین جدا کند. مزیت این جک‌ها وزن بسیار کم و اندازه بسیار کوچک و عیب اصلی آن‌ها توان بالابرنده بسیار کم و ساختار نسبتا ضعیف است.

جک های-لیفت (High-Lift)

جک‌های های-‌لیفت را بیشتر در عالم خودروهای آفرود تماشا خواهید کرد، اما بسیاری از خودروهای قدیمی آمریکایی به این نوع جک خودرو مجهز بودند. این جک از یک پایه پهن، یک ستون دنده‌دار و یک مکانیزم اهرمی قفل‌شونده برخوردار است که با هر بار حرکت بالا و پایین اهرم، دنده جک یک پله بر روی دنده‌های ستون بالا می‌رود. این جک‌ها بسیار سبک و جمع و جور هستند و مهم‌ترین مزایای آن‌ها جابجایی قابل توجه در ارتفاع و دوام فنی عالی است. برخی خودروهای اروپایی نظیر پیکان‌های قدیمی به نمونه‌ای مشابه به های-لیفت مجهز بودند که حرکت بالا و پایین‌رونده خود را از حرکت دورانی اهرم جک و به کمک حرکت دنده‌های داخلی دریافت می‌کردند.

خرابی های جک ماشین و تعمیر آن

جک ماشین به‌عنوان قطعات مکانیکی، دارای استهلاک طبیعی و خرابی است. جک‌های روغنی از لاستیک آب‌بندی (او-رینگ) برای جلوگیری نشت روغن و کنترل مسیر رفت و برگشت روغن در جک بهره می‌گیرند. در نتیجه این سیستم‌های ساده نیز باید به‌صورت پیوسته (حداقل سالی یک بار) مورد بررسی و ارزیابی کیفی قرار بگیرند.

در جک‌های مکانیکی دنده‌ای، پیچ و مهره‌ای یا های‌-لیفت، سفت شدن مکانیزم اهرم رفت و برگشتی یا دورانی و بروز سر و صدای مضاعف، می‌تواند نشان‌دهنده سایش بیش از حد قطعات درونی، کثیف شدن قطعات یا خشک و آلوده شدن روغن روان‌کننده آن‌ها باشد. این جک‌ها باید از سوی متخصص مورد ارزیابی قرار گرفته، تمیز شده و سپس مجدد روانکاری شوند. اگر در جک‌های مکانیکی شاهد حضور پلیسه‌های فلزی، زنگ‌زدگی و خوردگی بودید، بهتر است در راستای تعویض آن اقدام کنید.

جک‌های هیدرولیکی زمانی به درستی عمل می‌کنند که پیچ کنترل مسیر روغن در آن‌ها به خوبی سفت شده باشد. این پیچ‌ها دارای بخش کله‌قندی هستند که تنها با اعمال فشار بسیار کم در جای خود قفل شده و مسیر بازگشت روغن تحت فشار وزن خودرو را می‌بندند. در نتیجه نیازی نیست آن‌ها را با آچار و تحت فشار شدید سفت کنید. خراب شدن لاستیک زیر این پیچ‌ها می‌تواند موجب نشتی روغن از مخزن شود. خروج روغن از اطراف شفت تلسکوپی جک به معنای خرابی اورینگ آب‌بندی است. اگر جک هیدرولیکی تحت فشار وزن خودرو به آرامی با کاهش ارتفاع مواجه شود یا جک به حداکثر ارتفاع طراحی‌شده خود نرسد، به این معنا است که روغن در مسیر داخلی جک راه فرار داشته و به مخزن باز می‌گردد یا اینکه حجم روغن درون مخزن بر اثر نشتی کاهش یافته است.

نویسنده: شهاب انیسی