گیربکس اتوماتیک یکی از اولین آپشن‌ها و امکانات رفاهی لوکسی بود که روی خودروها نصب می‌شد. باید گفت که خودروسازان آمریکایی و خودروسازان آلمانی از اولین شرکت‌هایی بودند که محصولات خود را با گیربکس اتوماتیک وارد بازار کردند. چرا که ماهیت اکثر خودروسازان این دو کشور، سازندگان خودروهای لوکس و با امکانات رفاهی بالا بود که در آن روزها، کمتر خودرویی به آنها مجهز می‌شد. گیربکس اتوماتیک که یکی از مهم‌ترین اختراعات بشر در صنعت خودروسازی به حساب می‌آید، دارای قطعات و اجزای مختلفی است که از ابتدای ظهور این گیربکس‌ها تا امروز به عنوان اعضای ثابت دیده می‌شوند که یکی از آنها، سلکتور گیربکس است.
کاربرد سلکتور گیربکس
درباره نگهداری و روش کار با گیربکس‌های اتوماتیک، توصیه‌های زیادی شنیده‌ایم که البته بسته به اینکه گیربکس خودرو از کدام دسته از انواع گیربکس‌های خودکار باشد، این توضیحات و توصیه‌ها متفاوت خواهد بود.
امروزه گیربکس‌های اتوماتیک در انواع مختلفی ساخته می‌شوند که رایج‌ترین آنها، نمونه‌های دارای مبدل گشتاور یا تورک کانورتر است که در بین عموم به توربینی نیز شناخته می‌شوند. مدل‌های رایج دیگر از گیربکس‌های اتوماتیک، شامل انواع گیربکس دوکلاچه خشک و تر، نوع AMT و مدل‌های گیربکس CVT می‌شوند. تمام این گیربکس‌ها دارای یک سری قطعات خاص و منحصربه‌فرد هستند.
سلکتور گیربکس در گیربکس‌های اتوماتیک یکی از مهم‌ترین قطعات به حساب می‌آید که تاثیر زیادی در سلامت کاری گیربکس دارد. این قطعه که در واقع یک کلید چندحالته است، در اثر کارکرد زیاد و به پایان رسیدن عمرش، خارج‌شدن از تنظیم و البته نگهداری نامناسب، دچار خرابی و ایراداتی می‌شود که نتیجه آن، اختلال در تعویض دنده صحیح و به‌موقع هست.
سلکتور گیربکس خودرو وظایف مختلفی دارد که اصلی‌ترین آنها، تعویض دنده است. این قطعه با ارتباطی که از کامپیوتر گیربکس اتوماتیک می‌گیرد، در تعویض دنده نقش دارد. در گیربکس‌های خودکار، بر اساس سرعت خودرو، شتاب‌گیری و نحوه فشار پدال گاز، مقدار دور موتور و…، کامپیوتر گیربکس که TCU نامیده می‌شود، دستور تعویض دنده را به سلکتور می‌دهد و دنده مناسب بعدی انتخاب می‌شود. این فرآیند در کسری از ثانیه رخ می‌دهد و خرابی سلکتور باعث می‌شود تا این عملیات یا به درستی انجام نشود یا در انجام آن، تاخیر به وجود آید.
همچنین نمایش دنده در حال کار روی پشت آمپر در خودروهایی که دارای نمایشگر دنده هستند، از دیگر وظایف این قطعه است. ضمن اینکه معمولا روشن‌شدن چراغ عقب در اکثر خودروهای اتوماتیک و وضعیت صحیح دنده در زمان استارت اولیه و… نیز از دیگر وظایف سلکتور گیربکس است.
نشانه های خرابی سلکتور گیربکس
خرابی سلکتور گیربکس در عملکرد صحیح آن اختلال ایجاد می‌کند و نشانه‌هایی بروز می‌دهد که از روی آنها می‌توان به خرابی این قطعه پی برد. باید در نظر داشت که ممکن است در برخی از مواقع، توصیه به باز کردن گیربکس و سرویس اساسی آن شود که اصلا درست نیست و بهتر است با مشورت با مکانیک و کارشناس ماهر و با مشاهده این نشانه‌ها، به سراغ تعمیر یا در نهایت، تعویض سلکتور گیربکس برویم.
خاموش نشدن خودرو
در برخی از خودروها، خرابی سلکتور گیربکس مانع از خاموش‌شدن خودرو می‌شود، چرا که نمی‌توان سوییچ را خارج کرد. این وضعیت خطرناک است و خصوصا اینکه اگر خودرو را به هر نحوی در حالتی غیر از N یا P خاموش کنیم، روشن‌شدن آن نیز ممکن نخواهد بود و مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.
شنیده شدن صدای ناهنجار از گیربکس
شنیده‌شدن صدای ناهنجار در زمان تعویض دنده، از نشانه‌های خرابی سلکتور است. این اتفاق ممکن است حتی در زمان حرکت نیز رخ دهد.
تاخیر در تعویض دنده
تاخیر در تعویض دنده یا حس ضربه در زمان تعویض دنده، دلایل متعددی در گیربکس‌های اتوماتیک دارد. اما خرابی سلکتور نیز می‌تواند باعث تاخیر در تعویض دنده یا تقه زدن در زمان تعویض دنده شود. این وضعیت حتی ممکن است در زمان تعویض وضعیت حرکت مثل تغییر وضعیت از دنده عقب به D یا برعکس نیز دیده شود. یک گیربکس سالم، به محض تعویض وضعیت، بدون هیچ مشکلی درخواست راننده را پاسخ می‌دهد.
عدم تطابق نشانگر دنده با دنده درگیر
یکی از وظایف سلکتور، نمایش دنده درگیر روی نمایشگر دنده است. اما وقتی این قطعه خراب می‌شود، دنده درگیر نیز به‌درستی نمایش داده نمی‌شود. برای مثال ممکن است بعد از خروج از R و گذاشتن دسته‌دنده در حالت D، همچنان وضعیت N یا P یا R را نمایش دهد، یا وضعیتی خلاف آنچه که گیربکس در آن حالت است. این حالت زمان تغییر دسته‌دنده از حالت‌های مختلف پیش می‌آید و سلکتور همچنان وضعیت قبلی را نمایش می‌دهد.
تغییر ناخواسته دنده
گاهی مواقع دیده می‌شود که بدون خواست راننده، دنده تغییر می‌کند و به دنده بعدی یا قبلی می‌رود که به این وضعیت اصطلاحا سر خودرو دنده گفته می شود. این حالت نیز یکی از نشانه‌های خرابی سلکتور است.
عدم تعویض دنده
عدم تعویض دنده نیز دلایل مختلفی دارد که یکی از آنها، خرابی سلکتور است. در این صورت، با بالابردن دور موتور، دنده همچنان در وضعیت قبلی خود است و دستور تعویض دنده داده نمی‌شود. این وضعیت را می‌توان در زمان معکوس دادن نیز مشاهده کرد که خودرو با وجود سرعت کم، همچنان در دنده‌های بالایی باقی مانده است.
روشن نشدن خودرو
وقتی سلکتور دچار خرابی می‌شود، وضعت صحیح دنده که در حالت N یا P است، به کامپیوتر اطلاع داده نمی‌شود. پس با فرض اینکه خودرو در وضعیتی مثل D یا R باشد، اجازه روشن‌شدن پیشرانه داده نمی‌شود.
حرکت نکردن خودرو بعد از روشن شدن
وقتی سلکتور گیربکس خراب می‌شود، ارتباط درستی با کامپیوتر گیربکس نخواهد داشت و به همین علت، حتی با قرار دادن دسته‌دنده در وضعیت‌های حرکتی، می‌بینیم که باز هم خودرو حرکت نمی‌کند.
روشن شدن خودرو در دنده حرکتی
خودروهای اتوماتیک در دنده‌های حرکتی مثل R یا D روشن نمی‌شوند. بنابراین اگر اهرم دنده در وضعیت پارک یا خلاص قرار دارد؛ اما خودرو روشن نمی‌شود، یا در حالت حرکتی قرار دارد؛ اما روشن می‌شود که خلاف تنظیمات گیربکس‌های اتوماتیک است، باید به سلامت سلکتور گیربکس مشکوک شد.
نحوه کارکرد سلکتور گیربکس
در خودروهای اتوماتیکی که دسته‌دنده دارای حرکت فیزیکی است و دنده‌ها به‌طور مکانیکی و با حرکت اهرم دسته‌دنده انتخاب می‌شوند، سلکتور با یک واسطه میله‌ای یا سیمی به اهرم دنده متصل است و حرکت آن را دریافت می‌کند. با جابه‌جایی اهرم دسته‌دنده، سوئیچ سلکتور نیز در موقعیتی که راننده تعیین کرده است، قرار می‌گیرد و دنده مورد نظر درگیر می‌شود.
در واقع می‌توان گفت که سلکتور یک کلید چندحالته است که با اهرمی که به دسته‌دنده متصل می‌شود، می‌توان آن را در موقعیت‌های مختلف پارک، خلاص، دنده عقب و دیگر وضعیت‌ها قرار داد. در خودروهایی که دسته‌دنده در آنها وجود ندارد و انتخاب دنده‌ها با دکمه انجام می‌شود، سلکتور یا به‌صورت کاملا الکترونیکی است، یا با یک موتور برقی در موقعیت مورد نظر قرار می‌گیرد.
ابزارهای مورد نیاز برای تنظیم سلکتور
برای تنظیم سلکتور جعبه دنده نیازی به ابزار خاصی نیست و اگر کمی اهل کار فنی باشیم، می‌توان آن را دوباره تنظیم کرد. برای این کار نیاز به تعدادی آچار، یک مولتی‌متر، دو رشته سیم بلند و تعدادی سرسیم است. نوع آچارها به نوع پیچ‌های مورداستفاده در سلکتور بستگی دارد که در برخی از خودروها با پیچ‌های ستاره‌ای بسته می‌شود و در بعضی از خودروها پیچ‌های شش‌گوش و… دارد.
نحوه تنظیم سلکتور جعبه دنده
سلکتور گیربکس در محل خود دارای جاپیچ‌های کشویی است که می‌توان آن را در جای بسته شدن، تنظیم کرد. به همین خاطر ممکن است که به مرور زمان، این قطعه از تنظیم خارج شود، یا نیاز باشد که آن را باز و تمیز کنیم و دوباره در جای خود بسته و تنظیم شود.
ابتدا محل قرارگیری سلکتور سوییچ را روی گیربکس پیدا می‌کنیم که معمولا بالای جعبه دنده و زیر هواکش موتور قرار دارد. در برخی از خودروها نیز ممکن است این قطعه در کنار گیربکس باشد. دور و اطراف سلکتور گیربکس را از قطعه خالی می‌کنیم تا جای دست کافی داشته باشیم. دنده را در وضعیت خلاص قرار می‌دهیم. پیچ‌های نگهدارنده سلکتور را کمی شل می‌کنیم تا در جای کشویی خود بتواند کمی حرکت دورانی داشته باشد. بهتر است پیچ‌ها را کمی شل کنیم تا سلکتور با کمی فشار و اعمال نیرو بچرخد.
مولتی‌متر را در وضعیت بوق یا بیزر قرار می‌دهیم. فیش اتصال دسته سیم را از روی سلکتور جدا می‌کنیم و دو سر سیم مولتی‌متر را به آن وصل می‌کنیم. کمی سلکتور را در جای خود حرکت می‌دهیم تا صدای بوق شنیده شود. محل آن را علامت می‌زنیم و دوباره سلکتور را مقدار اندکی جابه‌جا می‌کنیم تا صدای بوق قطع شود. این نقطه را نیز علامت می‌گذاریم. وسط این دو قسمت را در نظر می‌گیریم و پیچ‌های سلکتور را در آن ناحیه محکم می‌کنیم. در این محل باید باز هم صدای بوق مالتی‌متر شنیده شود.
اگر این اتفاق نیفتاد باید دوباره محل سلکتور را تنظیم کنیم. اما اگر با شل و سفت کردن پیچ‌ها، صدای بیزر قطع شد، می‌توان گفت که سلکتور دارای ایراد و خرابی شده است.
حالا نوبت به تنظیم اهرم سلکتور می‌رسد. این قطعه نباید دارای خلاصی باشد. پس باز هم دسته دنده را در موقعیت خلاص می‌گذاریم و خلاصی کابل یا میله‌ای را که به وسط سلکتور متصل شده است، بررسی می‌کنیم. این خلاصی نباید وجود داشته باشد و آن را از روی خود میله یا سیم‌ها، رگلاژ و تنظیم می‌کنیم.
دلایل خرابی سلکتور گیربکس
سلکتور معمولا کنار یا روی گیربکس است تا در مواقعی مثل عبور از آب یا بارندگی، آب به آن نرسد. چرا که عمده دلیل خرابی سلکتور، پاشش آب روی این قطعه است که در اکثر مواقع، در هنگام زیرشویی یا حتی موتورشویی این حالت پیش می‌آید که باید سریعا آن را خشک کرد. چرا که با نفوذ آب به داخل این قطعه، هم اتصالات به خوبی عمل نخواهند کرد و هم با گذشت زمان و سولفاته شدن آب، ممکن است اتصال بین بخش‌ها قطع شود.
این حالت معمولا بعد از روشن‌کردن خودرو یا مدت کمی بعد از آن حس می‌شود که راننده متوجه به‌هم‌ریختن سلامت تعویض دنده خواهد شد. همچنین این قطعه نیز به‌مرور فرسوده می‌شود و ممکن است تا به اواخر عمر خود رسیده باشد که البته این وضعیت به ندرت پیش می‌آید.
نتیجه گیری
گیربکس‌های اتوماتیک از قطعات گران‌قیمت در خودروهای امروزی هستند که قیمت بالاتری از جعبه‌دنده‌های دستی دارند. گیربکس‌های خودکار به شرط استفاده صحیح، هم طول عمر بیشتری از گیربکس های دستی دارند و هم چون به نحوه شتاب‌گیری و تعویض دنده صحیح نظارت دارند، باعث افزایش طول عمر و سلامت موتور خودرو نیز می‌شوند.
اما همان‌طور که گفته شد این جعبه دنده‌های اتومات هم قیمت بالاتری دارند و هم نیاز است تا بعد از رسیدن به کارکردهای مشخصی، روغن گیربکس حتما تعویض شود و باید سرویس‌هایی مثل تعویض فیلتر روی آنها صورت بگیرد.
تمام این موارد نشان می‌دهد که در عین داشتن مزایای متعدد، حساسیت این گیربکس‌ها بیشتر است و نیاز است تا با دقت بیشتری نسبت به گیربکس‌های دستی از آنها نگهداری شود. سرویس به موقع و تعویض فیلتر و از همه مهم‌تر، تعویض به موقع روغن گیربکس و همچنین رفتار صحیح و درست با گیربکس که می‌توان آن را از دفترچه تعمیر و نگهداری خودرو آموخت، از مهم‌ترین کارهایی است که در مورد گیربکس‌های اتوماتیک باید انجام داد.
سلکتور گیربکس قیمت چندانی نسبت به دیگر قسمت‌های فنی گیربکس ندارد، اما خرابی و کارکرد نادرست آن، می‌تواند هم از لذت رانندگی کم کند و هم ایمنی خودرو را تحت تاثیر قرار دهد.
نویسنده: علیرضا داودی
