گیربکس‌های دستی یا Manual Transmission، از دیدگاه پیچیدگی در مقایسه با گیربکس‌های اتوماتیک همانند جدول ضرب در برابر علم ریاضات محض است. حتی پیشرفته‌ترین گیربکس‌های دستی امروزه تفاوت چندانی با نسخه‌های تولیدی نیم قرن پیش خود ندارند و این در حالیست که گیربکس‌های اتوماتیک با تحولات و تنوع فنی به مراتب بیشتری همراه شدند.
با این اوصاف هنوز هم باید مراقب سلامت این مجموعه حیاتی بود چرا که مهم‌ترین بخش سیستم انتقال نیرو در انواع خودروها به حساب می‌آید. یک راننده موظف است با رعایت برخی نکات و خودداری از بروز عادت‌های رانندگی اشتباه، از افزایش طول عمر و سلامت این دست گیربکس‌ها اطمینان حاصل کند.
روغن ریزی
گیربکس‌های دستی در خودروهای پیشرانه جلو/متحرک عقب (FR)، واحدی کاملا مستقل هستند و به دلیل داشتن پیچیدگی بسیار کم، معمولا دچار روغن‌ریزی و نشتی نمی‌شوند؛ اما این مجموعه در خودروهای پیشرانه جلو/متحرک جلو (FF) یا پیشرانه عقب/متحرک عقب (RR) معمولا با محفظه دیفرانسیل یکجا و یکپارچه است. در نتیجه بروز روغن‌ریزی از دو سر محور یا دو طرف دیفرانسیل می‌تواند منجر به تخلیه روغن گیربکس (روغن مشترک با دیفرانسیل) شود.
بنابراین با رویت نشتی روغن در زیر خودرو بهتر است بلافاصله محل نشتی بررسی و علت آن رفع شود، چرا که نشتی روغن معمولا با جایگزینی یک کاسه نمد ارزان قیمت به سادگی رفع می‌شود، اما در صورت ادامه روغن‌ریزی و کاهش سطح روغن، دنده‌های گیربکس به سرعت گرم شده و به اصطلاح می‌سوزند، کچل یا خرد می‌شود. سوختن و کچل شدن دنده‌ها در گیربکس یا دیفرانسیل معمولا با صدای زوزه ممتد وابسته به سرعت خودرو همراه است.
قرار دادن دائمی فشار دست روی اهرم دنده
این موضوع معمولا در خودروهای پیشرانه جلو/متحرک (FR) عقب اهمیت پیدا می‌کند. در این دست خودروها، اهرم دنده معمولا به صورت مستقیم (یا از طریق اهرم بندی کوتاه) با مکانیزم تعویض دنده داخل گیربکس در اتصال است، در حالی که در سایر خودروها مکانیزم اهرم بندی بسیار بلندتری برای اتصال اهرم به گیربکس به کار گرفته شده است.
در خودروهایی که اهرم دنده مستقیما به داخل گیربکس متصل شده است، قرار دادن وزن دست بر روی اهرم دنده و استفاده از اهرم به عنوان زیردستی و محل استراحت باعث وارد آمدن فشار مستقیم به دوشاخه (ماهک) دنده و سایش آن بر روی مکانیزم کشویی دنده در حال گردش درون گیربکس شده و استهلاک بسیار زیادی به همراه خواهد داشت. این موضوع در صورتی که به عادت تبدیل شود، می‌تواند باعث از بین رفتن لاستیک‌‌های ضد اصطکاک سر دوشاخه دنده (ماهک) شده و آن را ویران کند. نتیجه این امر بروز سایش و تولید پودر فلز داخل گیربکس و آسیب به دنده‌ها و ایجاد صدای خرخر مانند هنگام تعویض دنده است.
قرار دادن دائمی پا بر روی پدال کلاچ
همانند عادت اشتباه پیشین، بسیاری از افراد عادت دارند که پای خود را پس از هر بار تعویض دنده روی کلاچ قرار دهند. این افراد در حقیقت از پدال کلاچ بجای محل استراحت پای چپ استفاده می‌کنند که عادتی بسیار اشتباه است.
قرار دادن دائمی وزن قابل توجه پای چپ روی پدال کلاچ هنگام رانندگی، می‌تواند این پدال را به اندازه بسیار کمی درگیر کند. درگیر شدن هرچند بسیار جزئی پدال کلاچ به هنگام رانندگی می‌تواند باعث جدا شدن جزئی صفحه کلاچ از فلایویل و دیسک (یا کاهش جزئی فشار وارد بر صفحه کلاچ) شود. این اشتباه منجر به سایش بسیار اندک و گرم شدن صفحه کلاچ می‌شود که ضمن کاهش توان انتقال نیرو صفحه کلاچ (به دلیل گرم شدن)، در دراز مدت باعث استهلاک زود هنگام صفحه کلاچ می‌شود.
در نتیجه هنگام حرکت و پس از هر بار تعویض دنده پای خود را به طور کامل از روی پدال کلاچ بردارید و هیچ فشاری (هرچند جزئی) به آن وارد نکنید.
عدم خلاص کردن در توقف های کوتاه
درست بر خلاف گیربکس‌های اتوماتیک، بهترین نوع رفتار با گیربکس‌های دنده دستی در توقف‌های کوتاه، خارج کردن گیربکس از دنده و قرار دادن آن در وضعیت خلاص و رها کردن پدال کلاچ است. بسیاری از مکانیزم‌های درونی در گیربکس‌های دنده دستی از فلایویل و دیسک گرفته تا تمامی دنده‌های داخل گیربکس، همگی هنگام روشن بودن پیشرانه در حال گردش هستند.
قرار دادن طولانی مدت پا بر روی پدال کلاچ (چه در حالت دنده و چه در وضعیت خلاص)، موجب سایش شدید بلبرینگ کف‌گَرد کلاچ روی فنر دیافراگم دیسک می‌شود. این بلبرینگ‌ها برای استفاده فقط هنگام فشردن پدال کلاچ برای تعویض دنده طراحی شده‌اند. اعمال فشار هرچند کوتاه اما پیوسته روی پدال کلاچ به سرعت از عمر مفید آن‌ها می‌کاهد. شاید این بلبرینگ به تنهایی قیمتی نداشته باشد، اما اجرت تعویض آن قابل توجه است چرا که برای تعویض آن باید گیربکس از پیشرانه جدا شود.
حتی اگر این عادت به صورت بسیار مختصر و در حد چند ثانیه انجام شود، مجموع این ثانیه‌ها در گذر پنج سال چند ساعت خواهد بود. به همین دلیل در خودروهای یکسان، عمر صفحه کلاچ برای برخی افراد برابر با سه سال و برای برخی دیگر برابر با پنج سال است. بهتر است در هر توقف (هرچند کوتاه) دنده در وضعیت خلاص قرار گرفته و پدال کلاچ کاملا رها شود. اگر انجام این فرایند مخصوصا در ترافیک برایتان دشوار به نظر می‌رسد، کاملا درست فکر می‌کنید، چرا که دقیقا به همین دلیل است که بسیاری از افراد سواری با خودرو دنده اتوماتیک را به دنده دستی ترجیح می‌دهند.
جلوگیری از پس زدن خودرو یا ترمز با نیم کلاچ
بسیاری از افراد در شیب اندک خیابان‌ها یا در ترافیک بسیار کند، به جای اعمال ترمز و خلاص کردن گیربکس و انتخاب مجدد دنده و آغاز حرکت، ترجیح می‌دهند به شیوه نیم کلاچ، از پس زدن (عقب رفتن) خودرو در شیب ملایم جلوگیری کنند. این عادت اشتباه به منظور حرکت بسیار آرام رو به جلو یا به عنوان نیرو ترمز مجازی برای جلوگیری از عقب رفتن خودرو انجام می‌گیرد.
انجام این کار مستلزم نیم کلاچ کردن با دور موتور بالاتر است که سایش بسیار سریع‌تر و داغ شدن صفحه کلاچ را به همراه دارد. اگر این رفتار به عنوان عادت در طولانی مدت انجام شود، همانند عادت پیشین به شکل چشمگیری از عمر مفید صفحه کلاچ می‌کاهد.
جابجایی دنده و حرکت پیش از توقف کامل
این عادت معمولا به هنگام اجرای دور دو فرمان یا مانورهای شبیه به آن انجام می‌شود که راننده در این عادت اشتباه، ضمن اقدام به انتخاب دنده مخالف (دنده جلو بلا فاصله پس از خروج از دنده عقب یا برعکس) پیش از توقف کامل، اقدام به نیم کلاچ و آغاز حرکت نیز می‌کند.
نتیجه این عادت وارد آمدن فشار مضاعف بر دنده برنجی‌ها (دنده‌های سینکرومش) و بر صفحه کلاچ است که از نظر رفتاری حالتی شبیه به عادت پیشین به حساب می‌آید. در صورت حرکت به سمت عقب یا جلو، هرگز دنده مخالف جهت حرکت را پیش از توقف کامل خودرو انتخاب نکنید و از آن مهم‌تر، پیش از توقف کامل فرایند نیم کلاچ را آغاز نکنید.
استفاده از دنده نامناسب
در تمامی گیربکس‌ها، چه اتوماتیک و چه دستی، اعداد ۱، ۲، ۳ و … نماینده یک ضریب مشخص در گیربکس هستند. هرچه این عدد کمتر باشد، ضریب دنده سنگین‌تر (Low/مانند دنده ۱ و ۲) و هرچه این عدد بیشتر باشد ضریب دنده سبک‌تر (High/مانند دنده ۵ و ۶) است. به عبارت دیگر، دنده‌های سنگین قدرتی و دنده‌های سبک سرعتی هستند. به همین دلیل سرعت خودرو در تناسب با افزایش عدد دنده‌ها، بیشتر و بیشتر می‌شود.
با آگاهی از این موضوع مهم اگر راننده با دنده پنج و سرعت بالا وارد مسیر سربالایی شود و با اصرار بر پدال گاز تلاش به حفظ سرعت پیشین خودرو در این سربالایی کند، فشار بسیار زیادی بر پیشرانه و متعلقات درونی آن وارد می‌شود، چرا که در این شیب پیشرانه گشتاور کافی برای حفظ سرعت و کشش وزن خودرو را در آن دنده سبک ندارد و فشار بسیار زیادی متحمل می‌شود. این فشار مضاعف که بر اثر انتخاب دنده نامناسب ایجاد می‌شود، معمولا صدای تلق تلق مانند دارد که در اثر برخورد دامن پیستون تحت فشار به دیواره سیلندر ایجاد می‌شود. در این حالت راننده موظف است با انتخاب دنده پایین‌تر (سنگین‌تر/مثلا دنده سه)، فشار را از دوش پیشرانه بردارد.
اگر راننده‌ای در زمینه تکنیک انتخاب دنده مناسب به اندازه کافی حرفه‌ای نباشد، این بار آسیب زدن به صفحه کلاچ کوچک‌ترین مشکل او خواهد بود. عدم حرفه‌ای بودن در تشخیص دنده مناسب بر اساس شیب جاده و وزن خودرو در دراز مدت به داغ کردن پیشرانه، آسیب دیدن دیواره سیلندر (بر اثر برخورد دامن پیستون)، مصرف سوخت بسیار بالا و حتی قفل کردن پیستون یا شاتون زدن پیشرانه منجر می‌شود که هزینه تعمیرات گزافی به همراه دارد.
به همین دلیل بروز آسیب‌های مربوط به پیشرانه در خودروهای مجهز به گیربکس‌های اتوماتیک، به دلیل انتخاب هوشمند دنده‌های مناسب از سوی خود گیربکس و همچنین انتقال نیرو سیال (انتقال نیرو به کمک روغن گیربکس/انتقال نیرو ویسکوز) به مراتب کمتر از خودروهای دنده دستی است.
لانچ ناگهانی و نیم کلاچ در دور موتور بالا
تنها راه صحیح لانچ و شتاب‌گیری سریع با خودروهای دنده دستی اقدام به افزایش دور موتور و رها کردن ناگهانی پدال کلاچ در دنده یک است. اگر چه این روش لذت شنیدن صدای هرز زدن تایرها و شتاب تیز و بز خودرو را به همراه دارد، اما بدون شک بدون وارد کردن فشار بر صفحه کلاچ و سایر قسمت‌های سیستم انتقال نیرو مانند چهارشاخ‌ها، پولوس‌ها و کرانویل/پینیون دیفرانسیل نخواهد بود.
لازم است بدانید که بهترین شیوه لانچ کردن در هر خودرو، اقدام به رها‌سازی سریع (اما نه ناگهانی) پدال کلاچ در دور موتوری مشخص است. افزایش دور موتور فراتر از بازه استاندارد خروجی گشتاور پیشرانه تنها وارد آوردن فشار مضاعف بر تمامی قطعات سیستم انتقال نیرو (از جمله صفحه کلاچ) و کاهش عمر مفید آن‌ها است. مگر آن که نیت راننده تنها ایجاد هرزگردی و تولید دود (برن اوت/Burn Out) یا اجرای حرکات نمایشی باشد.
نتیجه گیری
گیربکس‌های دنده دستی در مقایسه با نسخه‌های اتوماتیک طراحی بسیار ساده‌ای دارند. استهلاک در آن‌ها بسیار پایین و دوام آن‌ها در مقایسه با گیربکس‌های اتوماتیک اصلا قابل مقایسه نیست. در نتیجه در صورتی که راننده با مهارت و دقت از گیربکس دنده دستی استفاده کند، تنها المان‌های نیازمند تعویض و سرویس، مجموعه صفحه کلاچ (دیسک، صفحه و فلایویل) و روغن گیربکس است که آن هم هر چند سال یکبار انجام می‌شود. فارق از این موارد، یک گیربکس دنده دستی در صورت استفاده و سرویس صحیح به تنهایی می‌تواند عمر مفیدی فراتر از ۲۵ سال داشته باشد.
نویسنده: شهاب انیسی
