آفرود و نکاتی درباره آن

در اولین سال‌های خلق وسیله نقلیه ملقب به اتومبیل، بیشتر جاده‌های درون‌شهری نیز خاکی بود. در نتیجه استفاده روزمره از اتومبیل به خودی خود، آفرود به حساب می‌آمد. از آن دوران تا کنون، با گذر بیش از ۱۲۰ سال از خلق اتومبیل‌ها، تکنولوژی‌های به‌کاررفته در صنعت‌ خودروسازی و نوع استفاده از خودروها به اندازه‌ای متمایز و منحصربه‌فرد شده است که شاهد طراحی و تولید ده‌ها کلاس مختلف از خودرو هستیم.

یکی از این کلاس‌های بخصوص، خودروهای آفرودی یا شاسی بلند‌های مخصوص بیراهه‌‌نوردی است. خودروهایی که قدمت تاریخی بسیار طولانی دارند و با در نظر قرار دادن برخی از قابلیت‌های انحصاری، وارد چرخه تولید شده‌اند.

آفرود چیست؟

آفرود (Off-Road/خارج از جاده) همان‌طور که از نام آن پیدا است، به استفاده از وسیله نقلیه در مسیرهای بیراهه (غیر آسفالت) اشاره دارد. اما سرآغاز این نوع استفاده، گسترش صنعت خودروسازی و به‌کارگیری تکنولوژی و طراحی‌های نوین در ساخت خودروهای توانمند در صنعت کشاورزی بود که در سال‌های پیش از ۱۹۴۰ میلادی (قبل از جنگ دوم جهانی) رواج داشت. در نتیجه، خودروهای دو دیفرانسیل بیراهه‌نورد، جز در زمین‌های کشاورزی و استفاده در مزرعه‌ها، کاربرد چندانی نداشتند.

با آغاز جنگ جهانی دوم در ابتدای دهه ۱۹۴۰ میلادی و افزایش اهمیت خیره‌کننده نقش ترابری در تامین نیازهای میدان جنگ، خودروسازان بسیاری تلاش کردند تا خودروهای دو دیفرانسیل کشاورزی را به خودروهای توانمند همه‌کاره نظامی بدل کنند.

جیپ و محصولات آن از مشاهیر صنعت خودروسازی جهان و از پیشگامان تکنولوژی‌های وابسته به خودروهای دو دیفرانسیل آفرودی بود. برگ برنده‌ای که ترابری نظامی متفقین را در دست گرفت و معادله صنعت خودروسازی جهان را به نفع خود رقم زد. در سال‌های پس از جنگ، تولید خودروهای دارای ریشه نظامی به منظور تامین نیاز عمومی در قالب تولید انبوه آغاز شد. ورود این خودروها به بازار عمومی و دسترسی مردم به آن، بیراهه‌‌نوردی را به یک تفریح و سپس یک ورزش جدی بدل کرد.

امروزه بیراهه‌نوردی یا آفرودسواری در قالب تفریح رایج گروه مشخصی از خودرودوستان و همچنین یک ورزش بسیار جدی از سوی سازمان‌های مسابقاتی و رانندگان حرفه‌ای در کلاس‌های بسیار متنوع دنبال می‌شود. فرهنگ آفرودسواری تا جایی پیشرفت کرده است که امروزه تنها کلاس بخصوصی از خودروها را تحت عنوان آفرودر (Off-Roader/خودرو بیراهه‌نورد) خطاب می‌کنیم.

آفرود کجاست؟

هرجایی را که خارج از مسیر استاندارد و مهندسی‌شده با پوشش آسفالت باشد، می‌توان آفرود خطاب کرد. اما در عین حال، دشواری مسیر آفرودی بر اساس نیازها و تکنیک‌های بخصوص آن در انتخاب وسیله نقلیه، وسائل اضافه و تجهیزات فنی تعیین می‌شود. در نتیجه، هیچ مسیر آفرودی مثل دیگری و به سختی آن نخواهد بود.

مسیرهای آفرودی به‌صورت کلی شامل مسیرهای سنگلاخ، صخره، مسیر گِلی، شن و ماسه، مسیر خاکی، برف و یخ و مسیرهای مسابقاتی طراحی‌شده بر اساس اصول مهندسی است. تمایز بارز میان این مسیرهای نام‌برده‌شده در عملکرد متفاوت خودرو، مهارت‌های متمایز برای هر مسیر و تجهیزات جانبی مختلفی است که برای عبور از هر یک از این مسیرها نیاز است. به عبارت دیگر، تکنیک‌ها، نیازها و تجهیزات به‌کاررفته در عبور از مسیرهای صخره‌ای با مسیر شن و ماسه یکسان نیست. در نتیجه تفاوت ممکن است به اندازه‌ای زیاد باشد که خودرو آفرود مناسب برای عبور از برف و یخ، در صخره‌نوردی (و برعکس) به کار نیاید.

مشخصات ماشین آفرود

امروزه بسیاری از خودروهای رایج روزمره، از سدان‌های سواری گرفته تا کراس‌اوورهای سایز بزرگ، ممکن است با انواع سیستم انتقال نیروی دو دیفرانسیل در بازار یافت شوند. اما بیشتر این خودروها در گروه خودروهای آفرودی قرار نمی‌گیرند. ماشین های آفرود دارای ویژگی‌های بخصوص و طراحی مهندسی منطبق بر نیاز آفرود و بیراهه‌نوردی هستند که این گروه از ویژگی‌ها در سایر خودروها یافت نمی‌شود. دقیقا به همین دلیل است که هر خودرو شاسی بلند آفرودی نیست و تقریبا هیچ یک از خودروهای کراس اوور در گروه ماشین های آفرودی قرار نمی‌گیرند. در ادامه مهم‌ترین قابلیت‌های به‌کاررفته در یک خودرو آفرودی را مورد بررسی قرار می‌دهیم که به عنوان فاکتورهای اساسی و تعیین‌کننده کلاس شناخته می‌شوند. از این رو خودرویی که مجموعه ویژگی‌های زیر را به همراه داشته باشد، معمولا به عنوان یک خودرو توانمند آفرودی شناخته می‌شود.

سیستم انتقال نیرو

خودروهای دو دیفرانسیل آفرودی به‌صورت کلی با یکی از سیستم انتقال نیروی دو دیفرانسیل موقت (4WD) یا دو دیفرانسیل دائم (AWD) روانه بازار می‌شوند که در نمونه دائمی (AWD) با بسیاری از کراس‌اوورها مشترک هستند. اما آنچه خودرو آفرودی را از کراس اوور جدا می‌کند، در اختیار داشتن یک گیربکس مستقل دو ضریب به نام Transfer Case است که در زبان پارسی با نام گیربکس کمکی شناخته می‌شود. این گیربکس مستقل از گیربکس اصلی عمل می‌کند و دارای دو ضریب دنده سبک (۱ به ۱) و ضریب دنده سنگین (معولا ۲.۵ به ۱) است که گشتاور عبوری از گیربکس اصلی را تا ۲.۵ برابر افزایش می‌دهد تا توان کششی خودرو در عبور از مسیرهای دشوار افزایش یابد. خودروهای کراس‌اوور از گیربکس کمک تک ضریب (ضریب سبک ۱ به ۱) استفاده می‌کنند و به همین دلیل در گروه آفرودرها جای نمی‌گیرند. کراس‌اوورهای تک دیفرانسل نیز فقط به گروه خودروهای سواری شهری تعلق دارند.

زوایای آفرود

دومین فاکتور بسیار مهم و بسیار حیاتی، موضوع زوایای مهندسی در خودروهای آفرود است. سه زاویه بسیار مهم شامل زاویه حمله (Front Overhang یا Approach Angle)، زاویه شکست (Brake Over Angle) و زاویه فرار (Rear Overhang یا Departure Angle) تعیین‌کننده قابلیت‌های ماشین آفرودی در عبور از موانع مختلف بدون برخورد با آن‌ها از بخش سپر جلو، سپر عقب و زیربندی است. این سه زاویه در ارتباط مستقیم با ارتفاع کف اتاق از سطح زمین (Clearance) قرار دارند. در نتیجه خودرویی که از ارتفاع مناسب کف اتاق از سطح زمین برخوردار نباشد، معمولا از زاویه حمله، فرار و شکست خوبی هم برخوردار نیست. به همین دلیل خودروهای کراس‌اوور در گروه خودروهای آفرودی نمی‌گنجند.

اتاق و شاسی مستقل

در علوم مهندسی وابسته به صنعت خودرو، مهندسان و طراحان تلاش دارند تا به منظور کشش و پایداری بهتر خودرو، مجموعه شاسی و اتاق را هرچه سفت‌تر و صلب‌تر طراحی کنند. اما در عالم خودروهای آفرودر، این داستان دقیقا معکوس است. به این معنا که به منظور عبور هر چه بهتر و راحت‌تر از مسیرهای بیراهه سنگین و شرایط دارای زوایای نامتعارف برای خودروهای رایج، نیاز است تا شاسی خودرو دارای انعطاف قابل توجه باشد بدون آن که به اتاق خودرو آسیبی وارد شود. در نتیجه خودروهای آفرودر معمولا از ساختار اتاق مستقل از شاسی (Body on Frame) بهره می‌گیرند. به این معنا که خودرو دارای شاسی مستقل (معمولا از نوع نردبانی) است که اتاق آن به صورت کاملا مجزا و به کمک بوش‌های لاستیکی منعطف، بر روی آن سوار می‌شود. ساختار اتاق مستقل از شاسی یکی از مهم‌ترین فاکتورهای شناسایی ماشین های آفرودر است.

سیستم تعلیق

خودروهای بیراهه‌نورد آفرودی به دلیل نیاز به تحمل تنش‌ها و ضربه‌های متعدد بسیار، نیازمند تجهیز به سیستم تعلیق با بازه جابجایی بالا (Long Travel suspension) هستند. در نتیجه این گروه از خودروها به سیستم‌های تعلیق نسبتا گران‌قیمت و بسیار بادوام نظیر مولتی لینک (Multi Link) غیر مستقل، جناغی دوبل مستقل (Double A-Arm) یا فنر شمش غیر مستقل (Leaf Solid Axle) مجهز هستند که ضمن داشتن فاصله بازی بسیار زیاد، دوام و تحمل بسیار خیره‌کننده‌ای به همراه دارند. به همین دلیل است که کراس‌اوورهای دارای سیستم تعلیق بسیار ضعیف و کاملا شهری مکفرسون، میل پیچشی یا بازو دنبال‌کننده، به هیچ عنوان قابلیت آفرود و بیراهه‌نوردی ندارند.

ریم و تایر

برای دفع هرچه بهتر ضربات و تنش‌های شدید مسیرهای بیراهه و کاهش آسیب‌های احتمالی به سیستم زیربندی خودروهای آفرودی، این گروه از خودروها معمولا به ریم‌های سایز کوچک (۱۶ اینچ و کم‌تر) با تایرهای فاق بلند (به اصطلاح گوشتی) مجهز می‌شوند تا به کمک قابلیت فنری دیواره بسیار بلند‌تر تایرها، به کمک اجزای سیستم تعلیق بیایند و ضربه‌ها را بهتر دفع کنند. به همین دلیل است که کراس‌اوورهای شهری یا لوکس با ریم‌های ۱۹ تا ۲۲ اینچ امروزی و تایرهای فاق‌ کوتاه اسپرت که ویژه استفاده در مسیرهای آسفالت است، به هیچ عنوان قابلیت استفاده در مسیرهای بیراهه‌ را ندارند.

تجهیزات تخصصی آفرود

قفل دیفرانسیل، دیفرانسیل مرکزی قفل‌دار یا دیفرانسیل لغزش محدود اگرچه به منظور بهبود پایداری و کشش در بسیاری از خودروهای سواری و کراس‌اوورهای شهری استفاده می‌شوند، اما وجود آن در خودروهای آفرودی و ‌بیراهه‌نوردی حرفه‌ای از مهم‌ترین فاکتورهای ایمنی و آپشن‌های رفاهی است. در حقیقت استفاده از انواع قفل‌ها و سیستم‌های لغزش محدود در دیفرانسیل‌های خودرو آفرودی، ضمن ساده‌تر کردن عبور از مسیرهای بیراهه، به شکل قابل توجهی بر ایمنی سرنشینان و خودرو در آفرود و بیراهه‌نوردی می‌افزاید.

خودروهای خاص آفرود و غیر آفرود

برای برخی افراد علاقه‌مند به صنعت خودرو که از ویژگی‌های فنی و مهندسی دقیق خودروهای آفرودی آگاه نیستند، برخی باورهای اشتباه شکل می‌گیرد که توضیح قانع‌کننده برای این افراد را دشوار می‌سازد. به عنوان مثال، خودرویی چون بنز G کلاس را در نظر بگیرید که دارای توان فنی عالی و سه دیفرانسیل (جلو، عقب و مرکزی) مجهز به قفل است. اما مشکل این خودرو به عنوان یک شاسی بلند بسیار لوکس و اسپرت شهری، نداشتن ارتفاع مناسب از سطح زمین با ریم‌های آلیاژی سایز بزرگ است که زوایای حمله و فرار آن را نابود کرده است. استفاده آفرود از این خودرو می‌تواند بر روی یک ناهواری ساده موجب شکستن سپر و آسیب دیدن اینترکولرهای ۵۰۰۰ دلاری پشت آن شود. در نتیجه یک آسیب‌دیدگی جزئی از ناحیه سپر در این خودرو با صرف هزینه چند ده هزار دلاری همراه خواهد بود. در نتیجه این خودرو مناسب آفرود نیست.

این داستان در خصوص شاسی بلندهای حرفه‌ای شهری نظیر تویوتا لندکروزر سری ۱۰۰ تا ۳۰۰ و جیپ گرند چروکی نیز صدق می‌کند، چرا که این خودروها در زمان عرضه به بازار باید استانداردهای خاصی را از سر بگذرانند. به همین دلیل است که این دست خودروها در استفاده جدی آفرود با کیت ارتفاع و زیربندی، سپرهای جلو و عقب افترمارکت و ریم و تایرهای مخصوصا آفرود تجهیز می‌شوند تا برای رانندگی آفرود مناسب باشند.

اما در عین حال خودروهایی چون جیپ رنگلر و سوزوکی جیمنی، از در کارخانه به عنوان خودروهای ویژه آفرود وارد بازار می‌شوند که نیاز به تغییرات اصولی در آن‌ها بسیار جزئی است. بنابر این هر خودرو دو دیفرانسیل و مسلح به امکانات و تجهیزات آفرود، الزاما قابلیت عرض اندام در مسیرهای بیراهه را ندارد.

تجهیزات حرفه ای آفرود

برای استفاده نیمه‌‌حرفه‌ای، حرفه‌ای یا مسابقاتی از خودرو آفرودی در مسیرهای بیراهه، در اختیار داشتن خودرو مناسب اولین المان اجباری است. بسیاری دیگر از تجهیزات ساده و پیچیده، ارزان و گران‌قیمت دیگر وجود دارد که در بیراهه‌نوردی به اجبار سرنشینان بدل می‌شود.

وابسته به این که نوع سفرهای آفرود شما تا چه حد حرفه‌ای، پیچیده و طولانی‌مدت باشد، به همراه داشتن تجهیزات آفرود شامل کیت کمک‌های اولیه، خوراک و آب بیشتر از مقدار نیاز، کیت ابزار، کیت پنچرگیری، پمپ باد دستی یا برقی به همراه گیج فشار، جک های-لیفت (High-Lift/جک مکانیکی آفرودی)، تایر زاپاس آفرودی، وینچ، طناب و قلاب بکسل، چادر مناسب، مسیریاب حرفه‌ای (GPS)، گالن بنزین اضافه، واکی تاکی (بیسیم دو طرفه کوتاه برد)، پرچم چراغ‌دار، سیستم روشنایی قابل حمل، کولانت رادیاتور، روغن موتور اضافه، لوازم یدکی خودرو (نظیر شمع، وایر، کویل)، چاقو، اره و تبر و وافل بُرد، تنها بخشی از تجهیزات مورد نیاز برای ماجراجویی آفرودی است.

نکات مهم برای آفرود

ورزش یا تفریح آفرود یک فعالیت بسیار مفرح و سرگرم‌کننده است که با جنبه‌های بخصوصی همراه است. آفرود نیازمند صرف هزینه بسیار برای خرید خودرو با قابلیت‌های بالا و توانمند و تجهیز آن به لوازم و ابزارآلات مخصوص و گران‌قیمت است. استهلاک خودرو در بیراهه‌نوردی چندین برابر بیشتر از استهلاک طبیعی رانندگی در مسیر صاف و آسفالت است و ازاین‌رو هزینه سرویس و رسیدگی به خودرو نیز تا چند برابر افزایش می‌یابد.

رعایت اصول ابتدایی طبیعت‌گردی و بیراهه‌نوردی از سوی هر شخص الزامی و بیانگر شعور، شخصیت و تربیت خانوادگی او است. در نتیجه پیش از ورود به مناطق ناآشنا، محیط را به خوبی بررسی کنید تا به‌صورت ناخواسته وارد حوزه حفاظت‌شده طبیعی و حیات وحش نشوید. از جا گذاشتن هر نوع زباله (حتی تجزیه‌پذیر) خودداری کنید و اثر حضور خود در طبیعت را به حداقل برسانید. سعی کنید که محیط بیراهه‌نوردی پس از ترک، با زمان پیش از ورود شما به آن هیچ تفاوتی نداشته باشد.

نویسنده: شهاب انیسی